.هسته انگور دریچه‌ای از قرآن به روی علم (پژوهشی در ارتباط با فن‌آوری استخراج عصاره هسته انگور و ارزیابی خصوصیات ضد میکروبی، ضد سرطانی و آنتی اکسیدانی آن)
اشاره
امیر سالاری «1»
محمد باقر حبیبی نجفی «2»
اکرم حیدری «3»
چکیده:
قرآن کریم همواره انسانها را به اندیشه و پژوهش فراخوانده و زمینه‌های تفکر در این کتاب مقدس به خوبی آمده است. با اندکی تامل بسیاری از ریشه‌های پژوهش را می‌توان از بطن آیات قرآن استخراج کرد. در پژوهش انجام گرفته روند رسیدن به یک فن‌آوری به وسیله ایده قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش عصاره هسته انگور بعنوان یک عصاره معجزه‌گر مورد آزمون‌های ضد میکروبی، ضد سرطانی و آنتی اکسیدانی
______________________________
(1). عضو هیات علمی گروه پژوهشی افزودنیهای غذایی جهاد دانشگاهی مشهد
(2). عضو هیات علمی گروه علوم و صنایع غذایی دانشگاه فردوسی مشهد
(3). کارشناس علوم و صنایع غذایی
ص: 219
قرار گرفت. نتایج نشان‌دهنده خواص فوق العاده هسته انگور در زمینه‌های مذکور می‌باشد.
نتایج این پژوهش جامع در کار پژوهشی صورت گرفته در دانشگاه فردوسی بطور مبسوط آمده است.
مقدّمه:
امروزه با گسترش علم و فن‌آوری کمتر زمینه علمی و پژوهشی را می‌توان یافت که محققان و دانشمندان در آن به پژوهش نپرداخته باشند و این امر پویایی و پیشرفت سریع علم را می‌رساند و از سوی دیگر بر دشواری‌های یافتن زمینه‌های جدید پژوهشی می‌افزاید اما قرآن کریم همواره خاستگاه و پرورشگاه ایده‌های علمی بزرگ و راهگشا در طول تاریخ بوده و هست. با سیری در یافته‌های علمی که ایده اولیه آنها از قرآن کریم گرفته شده است درمی‌یابیم که در اکثر این موارد ایده اولیه آن‌قدر قوی و جامع بوده است که به راحتی برای چندین دهه توانسته است حرکت‌های علمی را تا رسیدن به فن‌آوری مطلوب هدایت و رهبری نماید و صرفا یک ایده خام اولیه نبوده است.
در این پژوهش عصاره هسته انگور بوسیله سیستمهای مختلف حلال استخراج شده و سپس خواص میکروبی، ضد سرطانی و آنتی اکسیدانی آن بعنوان سه پارامتر مهم اندازه‌گیری و ارزیابی گردید. ایده اولیه این پژوهش قرآنی از آیه 4 سوره مبارکه رعد استنباط گردید. در این آیه خداوند متعال می‌فرماید:
وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقی بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلی بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ «1»
______________________________
(1). رعد (13)، آیه 4
ص: 220
" و بر روی زمین قطعه‌هایی است در کنار یکدیگر و باغ‌های انگور و کشتزارها و نخل هایی که دو تنه از یک ریشه رسته است یا یک تنه از یک ریشه و همه از یک آب سیراب می‌شوند و در ثمره بعضی را بر بعض دیگر برتری نهاده‌ایم. هرآینه در اینها برای خردمندان عبرتهاست." در این آیه سه محصول باغی و زراعی مهم انگور، غلات و خرما معرفی شده اند. در ادامه، آیات توجه انسان را به گوناگونی و تنوع در واریته‌های مختلف این محصولات معطوف می‌دارد بطوری که می‌دانیم امروزه حدود 2500 نوع انگور مختلف در دنیا کشت می‌شود و سپس بطور ناخودآگاه و زیبایی اندیشه را بر این قضیه متمرکز می‌سازد که این محصولات با تمام فراوانی و تعددی که دارند در یک زمین و بوسیله یک آب یکسان پرورش یافته‌اند. پس از این بسترسازی مناسب فکری این سئوال برای انسان مطرح می‌شود که چه چیزی سبب این همه تنوع و دگرگونی شده است. آنگاه دریچه‌ای از تفکر بر روی انسان گشوده می‌شود تا در بین عوامل مؤثر بدنبال علت اصلی این پدیده بگردد. بلافاصله قرآن کریم موضوع برتری برخی از این محصولات را بر برخی دیگر مطرح می‌کند که این موضوع امروزه در دنیا با نام غذاهای سلامتی‌زاFunctional) (Food توجه بسیاری از دانشمندان بزرگ را به خود جلب نموده است. غذاهای سلامتی‌زا غذاهایی هستند که حاوی ترکیباتی می‌باشند که برای سلامتی بدن بسیار مفید بوده و بعنوان دارو عمل می‌نمایند. قبل از اینکه ذهن بتواند به سئوال قبلی مطرح شده برای آن پاسخ بدهد این سئوال مهم و جدی مطرح می‌شود که خداوند عالمیان کدام محصول یا غذاها را بر دیگری برتری داده است و اساس این برتری چیست؟ در اینجا بحث غذاهای سلامتی‌زا با هدایت‌گری زیبایی که قرآن می‌دهد بر تارک علوم جدید صنایع غذایی، دارویی و پزشکی می‌درخشد.
ص: 221
با بررسی منابع جدید علمی مشخص می‌گردد که حجم انبوهی از تحقیقات جدید را مسأله ترکیبات سلامتی‌زا بخود اختصاص داده است. و بدین ترتیب قرآن کریم دنیایی از موضوعات جدید و تفکر خلاق را بر روی انسان جست‌جوگر و فکور می‌گشاید. اولین سئوالی که بایستی به آن پاسخ داد این است که از بین محصولات مذکور کدامیک بر دیگری برتری دارد همانند تمام موارد دیگر راهگشاترین کار استعانت از سخن معصوم علیهم السّلام می‌باشد که با قرآن پیوندی ناگسستنی داشته و سخنش گشاینده بطون قرآن است. لذا در اینجا در سخن پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌بینیم که می‌فرمایند:" ای مردم همانا بهترین میوه‌های شما انگور و بهترین طعام شما نان است."
و در جای دیگر امیر مؤمنان علی علیه السّلام می‌فرماید (العنب کالشنّان) یعنی" انگور همانند شنّان است" که عرب به اکسیر حیات شنّان می‌گوید که بجز مرگ تمامی بیماری‌ها را مداوا می‌کند. این‌گونه اهل بیت علیهم السّلام این آینه تمام‌نمای قرآن راه طولانی برای این شناسایی را کوتاه می‌سازند و انگور را بعنوان پرفضیلت‌ترین میوه به انسانها معرفی می‌نمایند. حال این سئوال پیش می‌آید که این سبب برتری در کدام جزء انگور نهفته است و در بین ترکیبات مختلف انگور کجا بایستی آن را جست‌جو نمود. یا از خود آیه می‌توان پرسش مطرح شده را پاسخ داد. با توجه به بیان آیه در بین عوامل مؤثر و ضروری برای رشد (خاک، بذر، آب، هوا و نور خورشید) زمین‌های آنها و نیز آب‌وهوا و نور یکسان می‌باشد پس تنها عاملی که پس از تفکر می‌توان به آن رسید هسته‌ها و بذرهای اولیه این محصولات می‌باشد، که متفاوت است و این هسته‌ها هستند که سبب پیدایش تنوع و تفاوت‌های عمیق بین محصولات مختلف می‌گردند، بدین ترتیب همانطور که از روند رسیدن به موضوع مشخص می‌گردد راز این برتری را می‌توان در هسته انگور یافت.
ص: 222
در این پژوهش هسته‌های انگور پس از جداسازی از میوه، شسته و خشک گردید، سپس بوسیله حلال‌های مختلف (استون، متانول، اتیل استات و آب) عصاره آن استخراج و تحت شرایط خلاء خشک گردید. آنگاه آزمون‌های مربوط به خاصیت ضد میکروبی با استفاده از کشت سطحی 6 میکروب بیماری‌زا و فسادزای مواد غذایی (سالمونلاتیفی موریوم، اشیرشیاکلی، انتروباکتر، استافیلوکوکوس اورئوس، باسیلوس سرئوس و لیستریا منوسیتوژنز) بررسی گردید، نتایج نشان‌دهنده خاصیت ضد میکروبی فوق‌العاده این عصاره بود که توانست حتی در غلظت ناچیز 120 پی‌پی‌ام (قسمت در میلیون) اثر ضد میکروبی خوبی از خود نشان می‌دهد و توان بالقوه آن بعنوان یک ترکیب ضد میکروبی قوی مشخص گردید.
در مورد خاصیت ضد سرطانی از یکی از جدیدترین روش‌ها روش ارزیابی آنتی رادیکالی با استفاده از معرفDPPH می‌باشد. این معرف یک رایکال آزاد پایدار است. با توجه به نتایج بدست آمده عصاره هسته انگور توانست در غلظت‌های بسیار پایین (100 پی پی ام) این رادیکال آزاد را تا حدود 95 درصد خنثی نماید.
از آنجا که دانشمندان علت اصلی انواع سرطان‌ها را تنش‌های اکسایشی می‌دانند که عمدتا از رادیکال‌های آزاد منشأ می‌گیرد لذا این‌گونه استنباط می‌گردد که این عصاره در غلظت‌های بسیار پایین می‌تواند اثرات ضد سرطانی فوق‌العاده‌ای از خود نشان دهد. به منظور بررسی اثرات آنتی اکسیدانی عصاره هسته انگور آزمون‌های رسمیت و روش احیای آهن مورد استفاده قرار گرفت که در این موارد نیز خواص آنتی اکسیدانی بسیار خوبی را از خود نشان داد و توانایی عصاره در به تأخیر انداختن و جلوگیری از واکنش‌های اکسایشی نامطلوب در مواد غذایی مشخص گردید. لذا چنانچه از این پژوهش برمی‌آید عصاره هسته انگور می‌تواند بعنوان عصاره‌ای معجزه‌گر در معالجه بسیاری از بیماری‌ها و نیز به منظور
ص: 223
جلوگیری از وقوع انواع سرطان‌ها و فسادهای اکسایشی مواد غذایی مورد استفاده قرار گیرد. امید است با الطاف بیکران حضرت حق بتوان علوم خالص و گرانبها را از دریای بیکران قرآن کریم استخراج نموده و در خدمت بشر و جامعه بکار گرفت.
منابع و مآخذ:
1. حبیبی، م. و سالاری، ا. استخراج عصاره هسته انگور با سیستمهای مختلف حلال و ارزیابی خواص آنتی اکسیدانی و ضد میکروبی آن. 1385. پایان‌نامه کارشناسی ارشد.
دانشگاه فردوسی مشهد.
ص: 225
بررسی بزرگترین دستور آسمانی تغذیه در قرآن (کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا)
اشاره
اکرم سلیمانی «1»
منصور حسینی «2»
چکیده:
هدف اصلی آفرینش جن و انس عبادت است، قرآن این معجزه بزرگ پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم کلام خداست خدایی که دانا به جمیع جهات و حالات بندگانش بوده و می‌داند چه دستوری برای بهتر نگهداشتن وضع تغذیه‌ای بشریت لازم است لذا در آیات مختلف اشاره به این موضوع داشته است از جمله آیه:
وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا «3»
غذای خوب و رزق طیب را پروردگار برای مؤمنین می‌خواهد و پروردگار دوست دارد دوستانش همیشه از پاکیزه‌ها بخورند، و آیه شریفه:
______________________________
(1). کارشناس ارشد آمار زیستی دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه.
(2). معلّم.
(3). اعراف (7)، آیه 32
ص: 226
کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ «1»
یعنی رزق و روزیهای پاکیزه را برای خوردن برگزینید و خدا را شکر کنید اگر خدا پرستید، نشان می‌دهد مؤمنین باید خوب بخورند و خدا را عبادت کنند. جامع‌ترین آیه تغذیه: یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ «2» می‌باشد که طبق نظر امیر مومنان علیه السّلام آن را می‌توان بزرگترین، کلی‌ترین، جامع‌ترین و عمومی‌ترین دستور غذایی بلکه فرمان آسمانی تغذیه‌ای دانست زیرا هر آیه دیگر زبان گویای گوشهای از برنامه پیوسته به دستگاه گوارش است. در آیه فوق به بنی آدم خطاب شده نه به مسلمانان یا مؤمنین که تمام خطاب‌ها مربوط به صدر خلقت و هنگام آفرینش آدم ابو البشر بوده و مورد خطاب، فرزندان حضرت آدم علیه السّلام می‌باشند.
آیه فوق نشان می‌دهد برای رسیدن به هدف بهداشت تغذیه‌ای باید خورد و آشامید اما پایه‌گذاری علمی بر حد تشخیص وَ لا تُسْرِفُوا* (زیاده‌روی نکنید) ضروری است. یقین است اگر با بی‌اعتنایی به دستور آسمانی اسراف کردیم با توجه به اینکه نسبت به مقررات وضع شده از طرف صانع و خالق انسانها در خصوص بزرگترین دستور غذایی بی‌اعتنایی شده، همه رنج‌ها و دردها به سراغمان خواهند آمد. نبی گرامی در این خصوص فرمودند:
" یک نیمه قبرها که برای امت من حفر می‌شود از چشم بد و پرخوری است"
چون طبیعت حیوانی انسان زیاده‌خواه است لذا خداوند فرموده است بخورید و بیاشامید و برای جلوگیری از حیف و میل و هدر دادن نعمت‌های الهی و مصرف بی‌رویه آنها، بلافاصله از اسراف و پرخوری نهی نموده است. و این جمله ساده حاوی دستوری بهداشتی
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 172
(2). اعراف (7)، آیه 31
ص: 227
و تغذیه‌ای است که امروزه دانشمندان بعد از تحقیقات طولانی و گسترده به آن رسیده‌اند.
آیت اللّه حسن‌زاده آملی این مرد بزرگ و الگوی اخلاقی انسان‌های آزاده در کتاب" سیمای اخلاق" خود آورده‌اند:
رابطه نفس با خوراک این است که روح از پر خوردن جسم می‌شود و جسم در کم خوردن روح می‌گردد، کسی نگفته که شب و روز با یک دانه خرما به سر ببریم اما طعام بسیار، هم قلب را می‌میراند و هم باعث طغیان و لجام گسیختگی خواهد شد.
واژگان کلیدی:
تغذیه، پرخوری، اسلام، قرآن
توجه اسلام به مواد غذایی
بدون شک همه می‌دانیم غذا در قیافه، شادی و غم، کم‌خوابی و سنگین‌خوابی، قدرت کار و رفتار و کردار آدمی تاثیر دارد. در دستورهای زندگی‌ساز اسلام توصیه‌های جالبی درباره خوراک، تغذیه، کیفیت مواد غذایی، میزان طعام، آداب سفره و ... وجود دارد که نشانگر توجه مکتب وحی به جهات گوناگون نیازهای بشری است (2، 1). پروردگار دوست دارد دوستانش همیشه از پاکیزه‌ها بخورند لذا فرموده (2)
وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا «1»
غذای خوب و رزق طیب را پروردگار برای مؤمنین می‌خواهد. اسلام نه تنها با خوردن و لذت بردن از غذاهای خوب و سازگار مخالف نیست بلکه با اختصاص آن به مؤمنین چنین تغذیه‌ای را مورد ترغیب قرار داده است (3)
آیه شریفه (2) کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ اشْکُرُوا لِلَّهِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ «1»
______________________________
(1). اعراف (7)، آیه 32
ص: 228
یعنی رزق و روزیهای پاکیزه را برای خوردن برگزینید و خدا را شکر کنید اگر خدا پرستید. مؤمنین باید خوب بخورند و خدا را عبادت کنند. هدف اصلی آفرینش جن و انس برای عبادت است، لذا خوب خوردن و شکرگزاری کردن قسمتی از عبادت می‌باشد (3، 2). از مفاد دستور به ظاهر کوچک قرآن (2). فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ «2»
(انسان باید به طعامش نظر کند) چنین برمی‌آید که انسان باید به طعامش نظر کند: چه می‌خورد، چگونه می‌خورد، کجا می‌خورد، کی می‌خورد، با که می‌خورد و ... اطاعت کند. البته نظر و رؤیت هر دو دیدن است اما" نظر" یک دیدن و بررسی علمی است و می‌توان در مورد این آیه شریفه حالات زیر را در نظر گرفت:
1- باید توجه داشت غذای ما از راهی به دست آید که حلال باشد نه حرام.
2- باید نظر کند که غذا در معده و روده‌اش چه می‌کند و چرا انسان را از فساد و تباهی و لاغری نجات می‌دهد و چه می‌شود که یک قسمت آن ناخن و قسمتی مو، جایی به مصرف گوشت و استخوان می‌رسد، خون می‌شود، رگ و پی و چشم و گوش و ... می‌شود.
3- انسان باید به غذایش نگاه کند و هنگام غذا خوردن به خوراک خود چشم بدوزد تا دچار سوء هاضمه نشود.
4- باید به غذا نگاه کند تا مهمان ناراحت نشود و به رغبت مشغول خوردن باشد.
5- بنگرد که چه می‌خورد و همسایه گرسنه چه می‌خورد. اینجا از کثرت نوع نمی‌داند چه انتخاب کند و آنجا از قلت غذا در این فکر هست که جواب عیال و کودکان را چه بدهد.
______________________________
. بقره (2)، آیه 172
(2). عبس (80)، آیه 24
ص: 229
6- آدمی را غدد کوچکی است که اثرات مخصوص دارند و برخی از اعمال بدن با آن ها است و چون می‌توان بر هرکدام از غدد و اعصاب به نوعی به وسیله غذای مخصوصی اثری گذاشت لذا غذا اثر غیر قابل انکاری بر شخصیت و دگرگونی آن دارد.
7- غذا در وضع چهره و زیبایی که خواسته همگانی می‌باشد مؤثر است. در میان همه خوبی‌ها و نیکی‌ها آدمی سعی می‌کند تندرستی و زیبایی را انتخاب کند و هر دو با غذا در ارتباط است.
نکته جالب توجه این است که خداوند بزرگ در کتابش نفرموده" فلینظر المؤمن الی طعامه" و این می‌رساند که از همه انسانیت خواسته که به غذای خود توجه داشته باشند (4، 2).
جامع‌ترین دستور آسمانی
یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ «1»
14 قرن است مردم آیه فوق (2) را خوانده و می‌خوانند و می‌گویند مگر ما نمی‌خوریم و نمی‌آشامیم یا کسی مگر از پرخوری تعریف کرده بود که قرآن می‌فرماید بخورید و بیا شامید و پرخوری نکنید (6، 5).
قرآن کلام خداست خدایی که دانا به جمیع جهات و حالات بندگانش بوده و می‌داند چه دستوری برای بهتر نگهداشتن وضع تغذیه‌ای بشریت لازم است و این آیه را می‌توان بزرگترین، کلی‌ترین، جامع‌ترین و عمومی‌ترین دستور غذایی بلکه فرمان آسمانی تغذیه ای دانست زیرا هر آیه دیگر زبان گویای گوشهای از برنامه پیوسته به دستگاه گوارش است.
______________________________
(1). اعراف (7)، آیه 31
ص: 230
این آیه همزبان با حضرت علی علیه السّلام اعلام می‌دارد" هرچه از غذا و تغذیه است و نیست با من است" زیرا حضرت امیر می‌فرماید: (ان فی القرآن لایه یجمع الطب کله کلوا و اشربوا و لا تسرفوا) در قرآن آیه‌ای است که جامع از تمام موارد پزشکی است و آن آیه مذکور است.
چند نکته مهم قابل ذکر در آیه شریفه این است که:
در آیه فوق به بنی آدم خطاب شده نه به مسلمانان یا مؤمنین. در چند جای دیگر قرآن به (یا بَنِی آدَمَ)* اشاره شده است یا بَنِی آدَمَ خُذُوا ...- یا بَنِی آدَمَ إِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ ....- أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ ... و معلوم می‌شود که تمام خطاب‌ها مربوط به صدر خلقت و هنگام آفرینش آدم ابو البشر بوده و مورد خطاب، فرزندان حضرت آدم علیه السّلام می‌باشند.
(یا بَنِی آدَمَ)* جنبه اجتماعی دارد زیرا آنها را متذکر می‌سازد پدرشان آدم بوده که با دین و دانش پیوندی ناگسستنی داشتند و از این ندای آسمانی انتظار می‌رود که فرزندان خلف آدم نیز با خدا و علم مرتبط باشند
در نیمه اول این آیه یک امر (خُذُوا) و در قسمت دوم دو امر (کُلُوا وَ اشْرَبُوا) و یک نهی (وَ لا تُسْرِفُوا) نشان‌دهنده این واقعیت است که اولا انتخاب مسجد و مقررات مربوط به آن به عنوان یک محیط روحانی که بهداشت، لباس، بدن و مسکن و روان در آن رعایت شده، برگزیده شده و دوم اینکه برای رسیدن به هدف بهداشت تغذیه‌ای باید خورد و آشامید اما پایه‌گذاری علمی بر حد تشخیص" و لا تسرفوا" (زیاده‌روی نکنید) ضروری است. یقین است اگر با بی‌اعتنایی به دستور آسمانی اسراف کردیم با توجه به اینکه نسبت به مقررات وضع شده از طرف صانع و خالق انسانها در خصوص بزرگترین دستور غذایی بی‌اعتنایی شده، همه رنج‌ها و دردها به سراغمان خواهند آمد (5). علما اخلاق برای گرسنگی و کم خوردن فواید بسیاری ذکر نموده‌اند که از آن جمله صفای دل است. نبی گرامی اسلام
ص: 231
فرمودند: گرسنگی سبب دوام بیداری است که آن بذر هر خیر و کمک برای تهجد و شب زنده‌داری است که باعث رسیدن به مقام محمود است (7).
باید انسان یک مقدار کمتر از حد معمول غذا بخورد و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت او کمتر و روحانیت قوت بگیرد. اینکه خداوند گرسنگی را برای پذیرایی میهمان خود اختیار کرده برای این است که نعمتی بالاتر و بهتر از نعمت معرفت و قرب و لقا نیست و گرسنگی از نزدیکترین اسباب آنها است و در واجب ساختن روزه منتی از حق تعالی بر بشر است (8).
سخن معصومین علیهم السّلام و بزرگان در مذمت پرخوری برای خواب و خوراک و کار و زندگی اندازه‌ای است که در کم آن بیم تباهی و در افزون آن بیم رسوایی. آیت اللّه حسن زاده آملی در کتاب سیمای اخلاق خود می‌فرمایند: بدن ما تور شکار و سواری راهوار ماست، مبادا با آن‌چنان کنیم که نه به کار شکار آید و نه تواند سوار را به جایی برساند. البته کسی نگفته که شب و روز را با یک دانه خرما به سر ببریم، در حد اعتدال بدن احتیاج به تعیش دارد (9).
- نبی گرامی اسلام فرموده‌اند (7):
- پرخوری سبب سنگدلی است
- هیچ چیز را خدا مانند شکم پر دشمن نمی‌دارد
- فرزند آدم هیچ ظرفی را پر نکرده که بدتر از شکم باشد
- اسرار الهی درون کسی که شکمش پر باشد داخل نمی‌شود
- بیشتر مردمی که در این دنیا سیر شدند در آخرت گرسنه‌اند
- بر امت خویش بیشتر از هر چیز از شکم‌پرستی و پرخوابی و بیکاری و بی‌ایمانی بیمناکم
ص: 232
- یک نیمه قبرها که برای امت من حفر می‌شود از چشم بد و پرخوری است
- خوردن بی‌گرسنگی و خواب بدون خستگی و خنده بی‌علت، نزد خدا به سختی منفور است.
- 4 چیز است که اگر داری بر آنچه نداری غم مخور: راستی گفتار، حفظ امانت، نیکویی خلق و عفت در کار و خوراک
* حضرت علی علیه السّلام به فرزندش امام حسن علیه السّلام فرمودند (10، 3):
آیا می‌خواهی چهار خصلت به تو بیاموزم تا از طب مستغنی شوی، یکی آنست که بر سفره طعام منشین مگر وقتی که گرسنه باشی و دوم اینکه قبل از سیر شدن دست از طعام بردار و ...
* حضرت صادق علیه السّلام فرمودند (11):- سه چیز را خدا دشمن می‌دارد: خواب کردن بدون بیداری شب، خنده بی‌موقع و طعام خوردن در وقت سیری
- هیچ چیز به اندازه پرخوری به قلب مومن صدمه نمی‌زند
* حضرت رضا علیه السّلام فرمودند (3): چون غذا زیاد خوری آخر بیمار شوی و چون اندک خوری غذای بدن نشود، دست از طعام خوردن باید بازداشت در جائی که هنوز رغبت به طعام باقیست.
* آیت اللّه حسن‌زاده آملی در آثار خود گفته‌اند (12): رابطه نفس با خوراک این است که روح از پر خوردن جسم می‌شود و جسم در کم خوردن روح می‌گردد، کسی نگفته که شب و روز با یک دانه خرما به سر ببریم اما طعام بسیار، هم قلب را می‌میراند و هم با عث طغیان و لجام‌گسیختگی خواهد شد.
* یحیی ابن معاذ بسیار نیکو گفته است که: اگر به همه ملائکه و هفت آسمان و 124000 پیغمبر و امامان توسل جویی که تو را با نفست مسامحه دهند و نفس را ترغیب
ص: 233
نمایند که دنیا را ترک کند و در اطاعت خدا درآید نخواهد پذیرفت اما اگر گرسنگی را شفیع قرار دهی خواسته‌ات را اجابت کرده و در اطاعت خواهد آمد.
وقتی می‌خوانیم که چون با بزرگان علم و ادب مصاحبه نموده و راز طولانی شدن عمرشان را پرسیده‌اند هریک علتی را برای آن بیان کرده: ازدواج، روزه گرفتن، غذا مرتب خوردن، خواب اندک، خام‌خواری و توجه به ماست و لبنیات و ... اما همگی در یک چیز متفق القولند و آن دوری از پرخوری است.
بعضی آداب غذا خوردن در اسلام (14)
1- در چه باید خورد:
اسلام ظرفی را که از پوست حیوانات نجس العین یا ذبح نشده ساخته می‌شود حرام دانسته است. نبی گرامی در قدح‌های شیشه‌ای آب می‌نوشیدند و چنین ظروفی را نظیف‌ترین ظرف می‌شمردند. و از استعمال ظروفی که ترک داشتند به شدت نهی می‌فرمودند.
2- کجا باید خورد:
محل غذا خوردن باید سقف‌دار- دور از ازدحام و بازار- دور از آلودگیها و گرد و غبار، با رنگی درخور و مناسب و به طور کلی سفره‌ای اسلامی و علمی که در ظاهر هم زیبا و جمع‌وجور باشد.
3- با چه باید خورد؟
اگر دندان‌ها عمل اساسی هضم یعنی جویدن را انجام ندهند نقطه دیگری در سراسر لوله گوارشی وجود ندارد که عمل شکستن غذا و تبدیل آن را به ذره‌های کوچک انجام بدهد. و کسانی که عمل جویدن را خوب انجام نمی‌دهند با اینکه به مقدار کافی غذا خورده‌اند بدنشان همیشه در حال گرسنگی به سر می‌برد و حال آنکه با کمتر از این مقدار
ص: 234
با خوب جویدن انرژی کافی و لازم به بدن بدست می‌آید.
4- چه زمانی باید خورد؟
اسلام می‌گوید: صبحانه را خوب انتخاب کن، هروقت گرسنه شدی بخور، از خانه که بیرون می‌روی، و لو لقمه‌ای نان خالی به دهان بگذار و خوردن شام را ترک نکن و لو به اندک غذایی باشد.
5- با که باید خورد؟
از کسانی دعوت به ضیافت شود که از آن سفره نتیجه علمی و معنوی و یا اخلاقی گرفته شود، میز برای تحکیم مراتب خویشاوندی چیده گردد. غذای دوستانه‌ای باشد و گرسنگان و آنهایی که به علت سرگردانی یا سکونت در مناطق خشکی چون بیابان به سوء تغذیه دچار شده‌اند، تغذیه گردند.
6- برای خوردن چه باید کرد؟
دعوت را و لو اینکه برای نان و پنیری باشد باید قبول کرد. از پذیرفتن دعوت کافرین و منافقین باید عذر خواست اگرچه بهترین سفره باشد. ساعت دعوت باید همزمان با سفره انداختن بوده و فاصله نباید زیاد باشد. مدعوین نباید خیلی زود و یا خیلی دیر حاضر شوند و اگر تأخیر دارند می‌بایست اطلاع دهند.
قرآن و علم پزشکی
علم پزشکی و طب نیز پیدایش و ریشه بسیاری از بیماری‌ها را از پر خوردن اعلام کرده است چرا که:
- اگر پروردگار می‌فرمایند در خوردن زیاده‌روی نکنید حکمتش این است که در تمام خوراکها اسید استیک وجود دارد و کبد آدمی با استفاده از این اسید کلسترول ساخته و آن را
ص: 235
مستقیما به خون می‌فرستد و می‌دانیم که کلسترول بالای خون یکی از عوامل مساعدکننده بیماری‌های قلبی به خصوص تنگی عروق و سکته قلبی است (3، 1).
- دانش روز به تازگی توانسته است کشف کند که عدم اعتنا به مقدار غذای مصرفی و پرخوری بیش از حد در خانه رنج‌ها و دردها را به روی انسان می‌گشاید. زیرا پرخوری سبب زیاد خوردن آب و زیاد خوردن آب سبب دفع مواد لازمی می‌شود که مجددا خوردن آب را ایجاب می‌کند لذا زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن یک نوع مرگ تدریجی است (5).
علم پزشکی از جمله علومی است که قرآن کریم باعث رشد چشمگیر آن شده است. توجه قرآن به علم در کنار آموزه‌های پیامبر گرامی و اهل بیت علیهم السّلام، زمینه‌هایی در مسلمانان پدید آورد که سبب شد جامعه اسلامی در مدت نسبتا کوتاهی جهش علمی کند و تمدن درخشان اسلامی شکل گیرد. (16)
ص: 236
نتیجه‌گیری:
* از سخنان بزرگان دین و علم چنین معلوم می‌شود که طعام‌های لذیذ خوردن و به مردم خورانیدن و تکلیف در خوبی و پاکیزگی خوب است و طعام‌های لذیذ را بر خود حرام کردن خوب نیست اما باید حلال باشد و آن‌قدر نخورد که او را از عبادت‌های الهی باز دارد و مانند حیوانات پیوسته همتش به خوردن و آشامیدن نباشد بلکه باید منظور او از خوردن و آشامیدن تحصیل قوت عبادت باشد.
* محال است آنچه را دین نمی‌پسندد روزی مورد تایید علم قرار گیرد اگر چنین بود روز به روز چهره قرآن تابناک‌تر نمی‌شد بلکه مانند سایر کتب و نوشتجات ارزش خود را بتدریج از دست می‌داد و بهترش جایگزین آن می‌شد. در واقع قرآن، این معجزه بزرگ پیامبر را می‌توان به صورت:
خورشیدی درخشان در لایه‌هایی از دانش اعصار و قرون تصور کرد که با گذشت زمان لایه‌ها از آن برداشته می‌شود و نفوذ و خروج اشعه تابناک آن خورشید علمی بیشتر می‌شود، و قرآن چون همای سعادت نیازمندی‌های آفاق و انفس را زیر پروبال خود گرفته بتدریج با بلند کردن بال و پر چهره آنها را نمایان می‌سازد.
ص: 237
منابع و مآخذ:
( (1). جوهری، زهرا. بررسی رهنمودهای اسلام و قرآن در زمینه بهداشت مواد غذایی:
مجموعه مقالات اولین همایش ملی پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه. انتشارات دانشگاه شاهد. 1385. چاپ اول. ص 101- 118)
( (2). قرآن کریم. ترجمه بهاء الدین خرمشاهی. انتشارات گلشن. 1383. تهران. چاپ چهارم.)
( (3). پاک‌نژاد، سید رضا. اولین دانشگاه آخرین پیامبر. انتشارات بنیاد فرهنگی شهید دکتر پاک‌نژاد. یزد. 1361. جلد سوم. ص 14- 15)
( (4). همان. ص 16- 24)
( (5). همان. ص 135- 144)
( (6). اسکندری. حسین. آیه‌های زندگی. انتشارات سروش. چاپ اول. 1380 ص)
( (7). تنکابنی. فرید. نهج الفصاحه: کلمات قصار حضرت رسول اکرم. دفتر نشر و فرهنگ اسلامی. چاپ هفتم. 1380)
( (8). عزیزی. عباس. سیمای اخلاق در آثار علامه حسن‌زاده آملی. انتشارات صلاة.
1380. چاپ اول. ص 78)
( (9). همان. ص 74- 76)
( (10). مجلسی، محمد باقر. حلیه المتقین. انتشارات پیمان. 1380. قم. چاپ پنجم. باب سوم. فصل دوم. ص 49)
( (11). همان. ص 45)
ص: 238
( (12). عزیزی. عباس. سیمای اخلاق در آثار علامه حسن‌زاده آملی. انتشارات صلاة. 1380.
چاپ اول. ص 76- 77)
( (13). پاک‌نژاد، سید رضا. اولین دانشگاه آخرین پیامبر. انتشارات بنیاد فرهنگی شهید دکتر پاک‌نژاد. یزد. 1361. جلد سوم. ص 149- 153)
( (14). همان. جلد سوم. ص 190)
( (15). همان. جلد سوم. ص 203)
( (16). بهجت‌پور. عبد الکریم و همکاران. تفسیر موضوعی قرآن کریم. انتشارات نشر اسلامی. قم. 1384. چاپ سوم. ص 145- 146)
ص: 239
بهداشت و طب در پرتو آیاتی از قرآن مجید
اشاره
زهرا کریمی سبزوار «1»
راهیابی به ژرفای ماهیت انسان یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و نیازهای اساسی همه عصرهاست که نه تنها عرصه شناخت انسان از خویشتن را به گونه‌ای جدی متأثر می‌سازد که عرصه شناخت جهان بزرگ هستی و آفرینش‌گر بی‌مثال آن را نیز در ذهن و ضمیر جست‌وجوگر آدمی روشنایی می‌بخشد.
دین آسمانی از آن جهت که پیام هدایت‌گر خداوند مهربان به آدمیان و برگرفته از دریای بیکران علوم خداوندی است، همواره به عنوان منبع اصیل، جامع و مطمئن در پاسخ گویی به نیازهای معرفتی و معیشتی انسانها، مورد توجه اندیشمندان جهان قرار داشته است.
بررسی قرآن کریم نشان می‌دهد که خداوند تاکید زیادی بر سلامتی بندگان خود دارد و چون افراد سالم توانایی رسیدن به کمال را دارند و جامعه سالم از افراد سالم تشکیل می‌شود ازاین‌رو بر آن شده تا گریزی کوتاه بر قرآن بزنیم و پژوهشی مختصر در رابطه با بهداشت و طب در قرآن کریم داشته باشیم. مقاله‌ای که پیش روی شماست متشکل از چند
______________________________
(1). سطح 2 حوزه- مدرسه علمیه نرجس (س) سبزوار.
ص: 240
موضوع است ابتدا: طب را در لغت و در اصطلاح تعریف کرده و سپس به بیان اهمیت طب در قرآن و روایات پرداخته، آنگاه چند آیه پزشکی قرآن را به عنوان شاهد مثال بیان کرده است.
البته این نکته را یادآور شویم به دلیل در دسترس نبودن منابع اصیل علمی و محدود بودن مکان‌ها و کتبی که در این رابطه است نتوانسته‌ایم آن‌طور که شایسته است به بررسی این موضوع بپردازیم.
به همین دلیل امکان دارد بعضی از مطالب مطرح شده در این مقاله از نظر علمی دلیل موجهی نداشته باشد.
من فقط آن مطالب را که در رابطه با موضوع مقاله بوده از کتب گوناگون استخراج کرده‌ام. شاید به لطف و عنایت خداوند بتوانیم در آینده تحقیقی متقن‌تر و علمی‌تر ارائه دهیم.
در پایان آرزوی سلامت و رحمت برای همه پژوهشگران عرصه علم و دین داریم.
فصل اول- طب در لغت و اصطلاح
طب در لغت به معنی: رفق، ملاطفت، داروی اندام، شهرت‌خواهانی تن، علاج کردن
علم طب: از علوم طبیعی قدما، علم ابدان، نگاهداشتن تندرستی است بر تندرستان و زائل کردن بیماری است از بیماران.
صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرد: علم به قوانینی است که بوسیله آن چگونگی بدن انسان از لحاظ تندرستی و عدم آن شناخته شده و تا حد امکان به دست آید. «1»
در جای دیگر آمده، طب درمان کردن، علاج جسم، در اصطلاح، علمی است که درباره انواع بیماری‌ها و طریق معالجه آنها بحث می‌کند. «2»
______________________________
(1). علی اکبر دهخدا، لغت‌نامه، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، بهار 73، ص 13523
(2). حسن عمید، فرهنگ عمید، انتشارات امیر کبیر، چاپ 26، سال 1386، ص 1392
ص: 241
و باز گفته شده که علمی است که درباره امراض و طرز مداوای مرض و پیشگیری ناخوشی‌ها مطالعه و تحقیق می‌کند. «1»
هرچند از نظر لغت و متون اسلامی «طب» شامل درمان بیمارهای جسم و روان است و درمان‌کنندگان جسم هم مانند درمان‌کننده جان، مظهر اسمای حسنای الهی هستند و افزون بر این با «طب روان» ارتباط بسیار نزدیکی با هم دارند. اما این دو در نوشتارهای اسلامی دو موضوع مستقل هستند، «طب روان» موضوع علم اخلاق است و اصطلاحا به آن طب اطلاق نمی‌شود و طب تن مربوط به درمان بیماری‌های جسمی می‌شود. «2»
فصل دوم- اهمیت طبابت در قوانین اسلامی
[1- جایگاه دانش پزشکی
در حوزه علوم، پزشکی، سرآمد همه دانش‌هاست. چراکه فلسفه سایر علوم بهره‌وری انسان از مواهب زندگی است و این هدف جز در پرتو سلامت جسم و جان میسر نیست.
چنان‌که از امیر مومنان علی ابن ابی طالب علیه السّلام روایت شده که فرمودند:
(بالعافیه توجد لذه الحیاه) (4) «لذت زندگی با عافیت و سلامت به دست می‌آید.»
امام باقر علیه السّلام می‌فرماید: «بدان‌که هیچ دانشی چون جستن (دانش) سلامت نیست و نه هیچ سلامتی چون سلامت دل»
امام باقر علیه السّلام: (من وصیته: و اعلم انه لا علم کطلب السلامه و لا سلامه کسلامه القلب) «3»
فلسفه احکام و قوانین اسلامی، تکامل مادی و معنوی جامعه اسلامی است. از نظر اسلام، بزرگترین نعمت خداوند به انسان سلامت جسم و بزرگتر از آن سلامت جان و خطرناک
______________________________
(1). محمد معین، فرهنگ فارسی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ 19، سال 81، ح 2، ص 2202
(2). محمد محمد ری شهری، احادیث پزشکی، ترجمه حسین صابری، چاپ سوم، 1384، انتشارات دار الحدیث، ج 1، ص 9
(3). غرر الحکم، ج 7، ص 44
ص: 242
ترین بلاها، جسم و خطرناک‌تر از آن بیماری جان است. حال هنگامی که بزرگترین نعمت سلامتی و خطرناک‌ترین بلا، بیماری است، اسلام هم برنامه جدی در این رابطه دارد.
هنگامی که متون اسلامی را بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که یکی از اهداف اصلی و حکمت‌های مهم احکام و مقررات اسلامی، طب پیشگیرانه، از طریق پیشگیری از بیماری‌ها و تأمین سلامت انسان است.
خداوند می‌فرماید: یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ «1» «خداوند، هرکه را که از خشنودی او پیروی کند به وسیله آن (کتاب) به راههای سلامت رهنمون می‌شود.»
بنابراین آیه، قرآن و برنامه‌های نورانی و حیات‌بخش آن، جامعه بشر را به راههای تأمین سلامت رهنمون گردد.
به همین دلیل در اسلام، آنچه برای سلامت جسم و یا جان خطرناک و زیانبار است حرام یا مکروه است و آنچه برای سلامت انسان، لازم و مفید است، واجب یا مستحب و آنچه سود و یا زیانی برای جسم و یا جان ندارد، مباح است پس اجرای دستورات قرآن در زندگی، سلامت جسم و جان انسان را به همراه می‌آورد، البته گاهی اوقات خداوند به دلیل مسائل تربیتی و طبق حکمت الهی، فردی را دچار بیماری می‌کند.
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند: (لو لا ثلاث فی ابن آدم ما طاطا راسه شی‌ء: المرض و الفقر و الموت، کلهم فیه، و انه معهن لو تاب). «2»
«اگر سه چیز در آدمیزاد نبود، هیچ چیز سر او را فرود نمی‌آورد: بیماری، ته‌دستی و مرگ اینها همه در انسان هست و با این حال، انسان هم‌چنان گستاخ است.»
______________________________
(1). مائده (5)، آیه 16
(2). خصال، شیخ الصدوق، ترجمه آیت ا ... محمد باقر کمره‌ای، انتشارات کتابچی، ج 89، چاپ 7، سال 74، ص 113
ص: 243
امام رضا علیه السّلام می‌فرماید: (المرض للمومن، تطهیر و رحمه). بیماری برای مومن تطهیر و رحمت است. «1»
امام رضا علیه السّلام درباره حکمت مقررات الهی که بر انسان حلال و یا حرام شده، می‌فرماید:
«ما می‌بینیم هرآنچه که خداوند- تبارک و تعالی- حلال کرده، در آن، صلاح و بقای بندگان است و بدان نیاز گریزناپذیر دارند و می‌بینیم هرآنچه که حرام شده است، بندگان بدان نیازی ندارند موجب تباهی و زمینه نابودی‌اند» «2»
اکثر دانشمندان به این موضوع عقیده دارند که علم طب، مبدا الهی دارد و متکی به وحی است. محقق بزرگوار شیخ مفید- رحمة اللّه علیه- در این‌باره چنین می‌فرماید: «طب (دانشی) است درست که آگاهی از آن، امری ثابت است و راه درستی بدان نیز وحی است.»
آگاهان این دانش، آن را تنها از پیامبران بهره گرفته‌اند؛ چه آنکه نه برای آگاهی یافتن از حقیقت بیماری به کمک سمع (ادله نقلی) راهی است، و نه برای آگاه شدن به درمان راهی، جز به توفیق، بدین‌سان ثابت می‌شود که یگانه راه این آگاهی، شنیدن از همان خدایی است که به همه نهفته‌ها آگاه است. «3»
بنابراین سرآغاز علم طب، آموزه‌های وحی بوده؛ و تجربه دانشمندان هم به آن افزوده شده و کم‌کم این دانش را بسط داده‌اند.
2- طبابت کار خداوند و اولیاء خداوند است
______________________________
(1). جلیل رضی الدین، الطبرسی دوم، مکارم اخلاق، ترجمه سید ابراهیم میرباقری، فراهانی، ج 2، ص 171
(2). شیخ الصدوق، علل الشرایع، ترجمه محمد جواد ذهنی تهرانی، انتشارات مؤمنین، چاپ دوم، 1381، ص 529
(3). مجلسی، بحار الانوار، انتشارات دار الکتاب اسلامیه، ج 2، ص 75، چاپ چهارم، 1373
ص: 244
طبابت کار خداوند است. قرآن کریم از ابراهیم خلیل علیه السّلام نقل می‌کند که فرمود:
وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ «1» «و چون بیمار شوم، او (خداوند) شفایم می‌دهد.»
ابراهیم خلیل علیه السّلام گفت: پروردگارا درد از کیست؟ (خداوند فرمود): «از من» پرسید:
پس درمان از کیست؟ فرمود از من، پرسید: پس طبیب چه کاره است؟ فرمود: مردی است که دارو به دست او فرستاده شده است». «2»
این سخن به این معناست که طبابت کار خداوند متعال است و طبیب واقعی اوست و خداوند است که خواص درمانی را در داروها نهاد و در نظام آفرینش برای هر دردی دوایی آفرید. حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: (لکل داء دواء فاذا اصیب دوا الداء برا باذن اللّه). هر دردی را درمانی است پس چون به دوای درد برسد، به اذن خداوند بهبود یابد. «3»
آری، خداوند برای هر دردی دارویی قرار داد و به انسان این استعداد را قرار داد تا بتواند این دردها و داروها را بشناسد.
حضرت علی علیه السّلام در وصف حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند: «طبیبی بود که طبابت را بر بالین بیماران می‌برد، مرهم را درست در جایی که باید می‌نهاد و آنجا که بایسته بود داغ می‌نشاند، او این همه که نیاز بود در دل‌های بی‌فروغ، گوشهای ناشنوا و زبان‌های ناگویا می‌رساند.»
(با درمان خوش منزلگهای بی‌خبری و جایگاه‌های سرگشتگی انسان را می‌جست. «4»)
هنگامی که ویژگیهای ائمه معصومین علیهم السّلام را به طور صریح و عمیق بررسی می‌کنیم
______________________________
(1). شعراء (26)، آیه 80
(2). محمد محمد ری شهری، احادیث پزشکی، ص 53
(3). متقی هنری، علی بن حسان الدین، کنزل العمال، دار الکتاب علمیه، ج 10، ص 6، ج 86 ص 280
(4). محمد دشتی، نهج البلاغه، خطبه 108
ص: 245
متوجه می‌شویم که آنان نیز علاوه بر سایر علوم از علم پزشکی نیز بواسطه وحی برخوردار بودند که سخنان این معصومین بهترین گواه بر این مدعاست.
امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: (ان الامام اذ شاء ان یعلم علم) امام آنگاه که بخواهد بداند، می‌داند. «1»
حضرت علی علیه السّلام همواره به مردم می‌فرمودند: از من بپرسید پیش از آنکه مرا از کف بدهید؛ چراکه در سینه من، به سان دریاهای بیکران دانش‌های فراوانی نهفته است. «2» و امام رضا علیه السّلام می‌فرمایند: «آنگاه که خداوند، بنده‌ای را برای عهده‌داری کارهای بندگان خویش برگزید، سینه وی را برای این کار فراخ می‌سازد و سرچشمه‌های حکمت را در دل او به ودیعت می‌گذارد و دانش را در دل او به ودیعت می‌گذارد و دانش را به تمامی، به او الهام می‌کند و او نه در پاسخی فرو می‌ماند و نه از راه ثواب، سرگشته می‌گردد.» «3»
بنابراین پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه معصومین علیهم السّلام نیز از دانش پزشکی کامل آگاه بودند.
در این آیه خداوند می‌فرماید: یا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ «4»
این آیه خطاب به عموم مردم که قرآن موعظه و نصیحتی آمد برای شما از جانب پروردگارتان و قرآن داروئی است. حیات‌بخش و چه داروئی بهتر از داروئی که انسان را از مرض جهل و شرک نجات می‌دهد. بنابراین طبیب حاذق حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و نسخه شفابخش قرآن است. لکن کسانی که از این شفا بهره‌مند می‌شوند مومنین هستند که در
______________________________
(1). محمد، محمدی ری شهری، احادیث شهری، ص 15
(2). محمد، محمدی ری شهری، دانش‌نامه امیر المؤمنین علیه السّلام، ترجمه: عبد الهادی مسعودی، انتشارات دار الحدیث، ج 10، ص 231
(3). شیخ صدوق، ابن بابویه، عیون اخبار الرضا علیه السّلام
(4). یونس (10)، آیه 57
ص: 246
آخر آیه شریفه می‌فرماید: وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ.
3- آیات مرتبط با دانش پزشکی که برخی از آنها شامل آیات مربوط به:
اشاره
الف- عسل ب- شیر ج- آب د- شراب
ه- مردار، خون و خوک هستند
الف: عسل
یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ ... «1»
آنگاه از درون آنها شربت شیرینی به رنگهای مختلف بیرون آید که در آن شفای مردمان است.
در این آیه چون (شِفاءٌ) به صورت نکره آمده بنابراین عسل شفای همه دردها نیست اما، عنوان شفا برای هیچ غذا و آشامیدنی دیگر در قرآن به کار گرفته نشده است. در دنیا هیچ غذایی به اندازه عسل نیروی کهربایی و تشعشعات رادیو اکتیو ندارد. عسل یک غذای مفید برای اطفال است، زیرا تمام مایحتاج غذایی را به طور طبیعی دارد. قندش برای هر سنی مناسب است و سرشار از قیمتی‌ترین مواد حیاتی است.
عسل غذای نیروبخش برای سالخوردگان و خردسالان است. عسل دارای 75 خ مواد قندی و سفیده‌ای و 20 خ مواد چربی است و ازاین‌رو ثابت می‌شود که عسل یکی از غذاهای نیروبخش است. «2»
امام رضا علیه السّلام فرموده‌اند: (و من اراد ردع الزکام مده ایام الشتاء فلیاکل کل یوم ثلاث لقم من الشهد). هرکس مایل باشد در زمستان گرفتار زکام نشود هر روز سه لقمه از عسل
______________________________
(1). نحل (16)، آیه 69
(2). احمد امین، اسلام پزشک بی‌دارو، انتشارات نسل جوان، بی‌تا
ص: 247
صاف شده همراه با غذا میل کند. «1»
پیامبر خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: عسل! چه خوب نوشیدنی است؛ قلبت را مراقبت می‌کند و سردی را از میان می‌برد، باد و تب را دور می‌کند. «2»
دانشمندان از طریق تجربه به این حقیقت رسیده‌اند که زنبوران به هنگام ساختن عسل آن چنان ماهرانه عمل می‌کنند که خواص درمانی و داروئی گیاهان کاملا به عسل منتقل شده و محفوظ می‌ماند.
دانشمندان برای عسل، خواص بسیار زیادی ذکر کرده‌اند که هم جنبه درمانی و هم پیشگیری و هم نیروبخشی دارد. عسل زود جذب خون می‌شود و به همین جهت نیرو بخش است و در خون‌سازی فوق العاده موثر، عسل از ایجاد عفونت در معده جلوگیری کرده، یبوست را برطرف می‌سازد.
عسل به مقدار کم برای درمان بی‌خوابی کفایت می‌کند. خستگی و افسردگی را برطرف می‌کند. عسل برای زنان باردار باعث تقویت شبکه عصبی فرزندانشان می‌باشد.
عسل مقدار کلسیم خون را بالا می‌برد. برای کسانی که دستگاه گوارش ضعیفی دارند نافع است. مخصوصا کسانی که به نفخ شکم مبتلا هستند عسل چون زود وارد مرحله سوخت و ساز می‌شود، انرژی ایجاد می‌کند. «3»
برای کلیه‌ها ایجاد زحمت نمی‌کند و در رفع سرفه موثر است. در سوختگی‌ها نیز اثر دارد، برای سالخوردگان نیروی فوق‌العاده‌ای به وجود می‌آورد، برای امراض ریوی
______________________________
(1). مجلسی، بحار الانوار، ج 62، ص 324
(2). محمد، محمدی ری شهری، احادیث پزشکی، ص 401
(3). ناصر، مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، دار الکتاب اسلامیه، بی‌تا، ج 1، ص 304
ص: 248
کمک‌کننده‌ی خوبی است. در خونریزی‌ها و حتی هموفیلی‌ها موثر است.
میکروب‌کشی‌اش جهت اسهال و بیماران کلیوی مفید است. «1»
برای درمان زخم معده و اثنی عشر عامل موثری شناخته شده حتی بسیاری از پزشکان برای جلوگیری از ایجاد زخم‌های نامبرده خوردن عسل را موثر می‌دانند.
لاواندهlavandes در کتابش به نام «کشور زنبور عسل و گنج‌های آن» می‌نویسد: عسل برای کودکان بهترین قند بوده و همه‌گونه ویتامین مورد لزوم را در اختیار آنها می‌گذارد.
قند گلوکز و لوکوز عسل مستقیما قابل جذب می‌باشد و از این بابت بر بدن تحمیل نمی‌شود. آهن موجود در عسل برای کم‌خونی و فسفر و کلسیم آن برای بیماری‌های استخوانی و ریوی موثر است. عسل در درمان یرقان اثر بسیار عالی دارد.
مولد موجود در عسل شامل ویتامین‌های،B 2 B 1 ... K ,C ,D ,A .E گلوکز، لولوز، ساکارز، صنع، مواد آلبومینه، مواد معدنی، سولفات‌ها، انورتین، لسید فومیک و آب از مواد تخمیری یا مخمرها، انورتاز، آمیلاز، کاتالاز، از مواد معدنی پتاسیم، آهن، فسفر، ید، منیزیم، سرب، منگز، و آلومینیوم، مس ... «2»
تمام خواص عسل را قرآن در یک کلمه شفابخشی‌اش خلاصه کرده، بنابراین چون عسل شفابخش است و ظاهر انسان را درست می‌کند بر باطن نیز تاثیر می‌گذارد چون روح سالم در بدن سالم است.
ب: شیر
وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً
______________________________
(1). همان، ص 214
(2). سید رضا پاک‌نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، چاپ اسلامیه، ج 5، 1353، ص 233
ص: 249
لِلشَّارِبِینَ* «1»
«البته برای شما هوشمندان ملاحظه حال چهارپایان همه عبرت و حکمت است. از درون شکم آنها، از میان غذاهای هضم شده و خون، شیر خالص و گوارا به شما می‌نوشانیم.»
چنان‌که در فوق خواندیم می‌گوید: شیر از میان «فَرْثٍ» غذای هضم شده داخل معده و دم «خون» خارج می‌شود- فیزیولوژی امروز این مطلب را ثابت کرده است در هنگامی که غذای درون معده، هضم و آماده جذب گردد. در سطحی بسیار وسیع و گسترده در داخل معده و روده‌ها در برابر میلیونها رگهای خونین قرار می‌گیرد. و عناصر مفید و لازم آن را جذب کرده و به درخت ریشه‌داری که انتهایش در نوک پستان خلاصه می‌شود می‌رساند. مادر غذا می‌خورد، عصاره‌اش به خون وارد می‌گردد، در مجاور شاخ و برگ‌های انتهایی دستگاه گردش خون «جنین» قرار دارد تا بچه‌ای که در رحم مادر است بدین طریق او را تغذیه می‌کند اما همین‌که از مادر جدا شده نوک عقربه این قطب‌نمای تغذیه‌کننده متوجه نوک پستان مادر می‌شود در این حالت، مادر دیگر نمی‌تواند، خون خود را به خون فرزند برساند، ازاین‌رو باید تغییر حالت و تصفیه‌ای انجام پذیرد که محصول جدید را برای کودکش گوارا و سازگار سازد.
اینجاست که شیر به وجود می‌آید از میان «فَرْثٍ» و «دَمٍ» یعنی از میان آنچه می‌خورد و تبدیل به «فَرْثٍ» شده و بعد از آن تبدیل به خون می‌شود و اتفاقا ترکیب شیر نیز چیزی است حد وسط میان خون و فرث نه خون تصفیه شده و نه غذای هضم شده از دومی فراتر می‌رود و به اولی نمی‌رسد.
پستان‌ها برای ساختن مواد پروتئینی، تنها از اسیدهای آمینه، ذخیره شده بدن استفاده می
______________________________
(1). نحل (16)، آیه 66
ص: 250
مجموعه مقالات قرآن و طب ج2 299
کنند. بعضی از مواد شیر در خون وجود ندارد و در غده‌های پستان ساخته می‌شوند بعضی قسمت‌های دیگر موجود در شیر بدون تغییر از پلاسمهای خون، از طریق ترشّح وارد شیر می‌شوند (مانند انواع ویتامینها) نمک و طعام و فسفات‌ها، بعضی دیگر از مواد مانند قند (لاکتوز) از قند موجود در خون گرفته می‌شود که پستان‌ها روی آن فعالیت داشته و در این تفسیر و تبدیل سهم موثری دارند. به طوری که ملاحظه می‌کنید تولید شیر نتیجه جذب مواد غذایی به وسیله خون و ارتباط مستقیم خون با غده‌های پستان‌ها می‌باشد. ولی جالب اینکه نه بوی خاص فرث و نه رنگ مخصوص خون هیچ‌کدام به شیر منتقل نمی‌شود، بلکه با رنگ و عطر و بوی تازه‌ای از نوک پستان تراوش می‌کند!
جالب توجه اینکه دانشمندان می‌گویند برای تولید یک لیتر شیر در پستان حد اقل باید پانصد لیتر خون از این عضو عبور کند، تا بتواند مواد لازم برای آن یک لیتر شیر را از خون بگیرد و برای یک لیتر خون در عروق، باید مواد غذایی زیادی از روده‌ها بگذرد و اینجاست که مفهوم (مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ) کاملا مشخص می‌گردد. شیر، سرشار از مواد مختلف حیاتی که روی‌هم‌رفته یک مجموعه کامل غذایی را تشکیل می‌دهد.
مواد معدنی شیر عبارت‌اند از سدیم، پتاسیم، کلسیم، منیزیم، روی، مس و ... آهن و همچنین فسفر و ... گوگرد و ریشه گازهای اکسیژن و ازت و اسید کربنیک نیز وجود دارد.
مواد قندی شیری به قدر کافی و به صورت «لاکتوز» می‌باشد.
ویتامین‌های محلول در شیر ویتامین «ب» و «پ» و «آ» و «د» می‌باشد. امروز ثابت شده که اگر حیوان خوب چرا شده باشد تمام اقسام ویتامینها در شیر آن وجود دارد و این مساله نیز تقریبا مورد اتفاق است اگر شیر تازه یک غذای کامل محسوب شود. پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرماید: (لیس یجزی مکان الحکام بالشراب الالین). تنها چیزی که می‌تواند جای
ص: 251
آب و غذا را کامل بگیرد شیر است و اینکه شیر عقل انسان را زیاد می‌کند و ذهن انسان را شفا می‌بخشد. روشنی چشم را می‌افزاید و فراموشی را برطرف می‌کند. «1» قلب را تقویت می‌کند و پشت را محکم می‌کند، در آیات فوق مخصوصا «خالص بودن» و گوارا بودن شیر تکیه شده است، و این در بدو نظر برای هرکس روشن است که شیر غذایی است کم حجم و پرنیرو و خالص از مواد اضافی و در عین حال آن‌چنان گوارا است، که برای هر انسان، در هر سن و سال، از کودکی تا پیری مفید و سازگار است و به خاطر همین جهات بسیاری از بیماران از این غذا استفاده می‌کنند، مخصوصا برای رشد استخوان‌ها اثر فوق العاده برای آن قائلند و به همین دلیل در موارد شکستنی استخوان‌ها توصیه می‌شود.
یکی از معانی «خلوص»، «پیوند» است و شاید به خاطر همین معنی است که بعضی این تعبیر قرآنی را در مورد شیر اشاره به تاثیر فوق‌العاده آن در استخوان‌سازی می‌دانند.
این نکته نیز لازم است به تذکر که در دستورهای اسلامی به شیر «آغوز» که در لغت عرب به آن «خباء» می‌گویند اهمیت فوق‌العاده‌ای داده شده است تا آنجا که در کتب فقهی اسلامی می‌خوانیم حیات کودک بستگی به آن دارد. و به همین دلیل دادن شیر آغوز را به کودک از واجبات شمرده‌اند.
شیر، یکی از غذاهای مقوی و کامل به شمار می‌رود. سالم‌ترین شیرها، شیر گاو است که با مزاج انسانها سازگار است. شیر، مملوء از کلسیم است و کلسیم نمک مخصوصی است که برای استحکام استخوان بدن، ناخن‌ها و موها نقش حیاتی دارد. بدون کلسیم استخوان سست می‌شود، دندان‌ها می‌پوسند. ناخن‌ها می‌شکنند، موها می‌ریزند. کلسیم برای محکم کردن عضلات قلب که دائم در حال حرکت هستند بسیار مفید می‌باشد.
______________________________
(1). محسن قرائتی، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، ج 6، ص 47
ص: 252
امام صادق علیه السّلام در جواب شخصی که شکایت می‌کرد از سست شدن وضعیت بدنش فرمودند حتما شیر بخور چون شیر تو را از لاغری مفرط نجات می‌دهد و به استخوان‌هایت استحکام می‌بخشد.
این سخن امام در زمانی که نامی از کلسیم و خواص آن نبود جنبه‌ی اعجاز دارد. بدون کلسیم شخص دچار بیماری‌هایی همچون شکستگی‌های زیاد در استخوان‌هایش و ناقص شدن ستون فقراتش می‌شود. شیر خوردن ...، در زمان بارداری باعث زیاد شدن عقل فرزند می‌گردد و یکی از بهترین خوردنی‌هایی که با شیر سازگاری دارد، خرما است که کلیه‌ها را هم نیرو می‌بخشد. پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در این‌باره می‌فرمایند: (ذانک الاطیبان التمر و اللبن) دو چیز گوارایند خرما با شیر.
بدان، جان برادر، اولاد را بر پدر و مادر حقوق بسیار است. از جمله آنها بلکه اعظم آنها سعی نمودن در باب مرضعه است برای اولاد: زیرا که مسئله رضاع بسیار مشکل است. از جهت حلیت و حرمت پس بر تو باد که اولاد خود را به مرضعه قابله‌ی کامله نجیبه‌ای بدهی، که او را شیر دهد که این شیر دادن آثار زیادی بر کودک دارد. «1»
ابن ملجم چون شیر یهودیه خورده بود، کرد آنچه کرد از قتل حضرت امیر المومنین علیه السّلام حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می‌فرمایند: فرزندانتان را از شیر زنان بد و دیوانه حفظ کنید چون شیر عامل پرورش دشمن می‌شود. «2»
ج- آب
______________________________
(1). شیخ علی اکبر نهاوندی، خزینه الجواهر فی زینه الخعابر، انتشارات فرمائی، ج 2، ص 942
(2). مجلسی، بحار الانوار، ج 10، ص 93
ص: 253
وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ ... «1» «و از آب هر چیزی را زنده گردانیدیم»
آب نه تنها نقش حیات دارد بلکه برای بسیاری امراض مفید است آب یک عنصر قوی است که مقوی و مسکن درد است. نیروبخش است معرق است، و مهوع است، مسهل است، ضدعفونی‌کننده است، قاطع تب است، خواب‌آور است و خاصیت بی‌حس کردن موضعی دارد. حضرت علی علیه السّلام می‌فرماید «آب سرد حرارت بدن را می‌کاهد و تب را از بین می‌برد و در حدیث دیگری می‌فرماید: آب سرد و آب‌های جوشیده هیچ‌گونه ضرری ندارد، علاوه بر اینکه دارای منافع زیادی هستند». «2»
حیات همه موجودات زنده معمولا از آن به وجود می‌آیند. جالب اینکه دانشمندان امروز معتقدند که نخستین جوانه حیات در اعماق دریاها پیدا شده است. به همین دلیل آغاز حیات و زندگی را از آب می‌دانند و اگر قرآن آفرینش انسان را از خاک می‌شمرد نباید فراموش کنیم، منظور از خاک همین طین (گل) است که ترکیبی است از آب و خاک. این موضوع نیز قابل توجه است که طبق تحقیقات دانشمندان قسمت عمده بدن انسان و بسیاری از حیوانات را آب تشکیل می‌دهد، حدود 70 خ درصد. «3»
عنصر آب یکی از موجودات این جهان است که از نظر اسلام با مشیت و اراده و تدبیر و حکمت خداوند متعال به شکلی خاص و کیفیت و خاصیتی معین آفریده شده است. آب به مقدار احتیاج انسان از آسمان و زمین، چشمه و رودخانه، چاه و دریا در اختیار او قرار گرفته است. خالق جهان می‌فرماید: «ما از آسمان آبی پاک‌کننده فروفرستادیم» یعنی این عنصر
______________________________
(1). انبیاء (21)، آیه 30
(2). عباس قمی، سفینه البحار، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ج 2، ص 559.
(3). مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 13، ص 396
ص: 254
را چنان ساختیم که مایع سیال باشد و وقتی لباس و بدن شما کثیف شود با به کار بردن آن بتوانید آن کثافات را به راحتی پاک کنید» آب را باید کم بیاشامید، آب زیاد منشا همه دردهاست، آشامیدن آب باران و خصوصا در ماه نیسان شفای امراض شماست. «1»
د- شراب
یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما «2» «ای پیغمبر از تو از حکم شراب و قمار می‌پرسند بگو در آن دو گناهی بزرگ و سودهایی برای مردم است ولی گناهشان از سودشان بزرگتر است.»
امروز در جهان طبی پیدا نمی‌شود که به هیچ عنوان شراب را مفید بداند آن را حتی به مقدار کم تجویز کند اگر دیده شده که شخصی خود را به عنوان طبیب می‌نامد گاهی شراب را به عنوان دوا تجویز کرده حتما باید دانست که معلومات طبی او بسیار ناقص و خراب است. تا صد سال قبل بعضی از اطباء تصور می‌کردند شراب برای برخی از امراض مفید است ولی اخیرا علما فهمیده‌اند که نه تنها شراب سودی به بدن مریض نمی‌رساند بلکه زیان‌های بسیاری بر آن وارد می‌نماید. بدین معنی که کوچک‌ترین ذرات الکل عمل گلبول‌های سفید خون را فلج می‌سازد.
کسی که بدنش فاقد گلبول سفید یا دارای گلبول‌های ضعیف باشد مغلوب بیماری شده و اگر دوباره تولید گلبول نکند خواهد مرد. الکل اثر عجیبی دارد که تاکنون علماء علتش را نفهمیده‌اند و آن این است که به محض داخل شدن در خون عمل گلبول‌های سفید را متوقف می‌کند. آنها را تنبل و بیکار می‌سازد به طوری که اگر میلیونها میکروب به بدن
______________________________
(1). سید جواد مصطفوی، بهشت زندگی، انتشارات برهان، ج 3، چاپ اول، سال 1370، ص 89
(2). بقره (2)، آیه 219
ص: 255
وارد شود ... فعالیتی از خود بروز نمی‌دهد بنابراین تصدیق کنید که وقتی به عنوان دوا به مریض الکل بدهیم چه گناه بزرگی را نسبت به او انجام داده و وی را به سوی مرگ کشیده‌ایم. حال می‌بینیم مساله بزرگی را که اخیرا علما کشف کرده‌اند. قرآن 1400 سال پیش ضرر داشتن و مضر بودن آن را بیان کرده است. الکل سلول‌های مغز را از کار می‌اندازد، باعث بیماری‌های رعشه در اعضای بدن می‌شود. بی‌خوابی مفرط را به ارمغان می‌آورد، مخاط زبان و حس ذائقه را و بزاق دهان را کم و ترشّح آن را از نظم می‌اندازد. جگر را ناتوان و متورم می‌سازد، مرض زردی در کبد را به وجود می‌آورد، باعث سل و تنگی نفس می‌شود. کلسیم بدن را از بین می‌برد، عمل تغذیه را مختل می‌کند، باعث جنون می‌شود، همچنین اثرات سویی در نسل‌های بعدی برجا می‌گذارد.
مردی از امام پنجم علت حرام شدن شراب را سوال کرد. آن حضرت این‌طور فرمود:
«دائم الخمر» مانند بت‌پرست است. شراب رعشه بدن پدید می‌آورد، مردانگی و انصاف و مروتش را از بین می‌برد. شراب است که شراب‌خوار را وادار به خسارت بر نزدیکان و اقوام و خویشان و خونریزی و زنا می‌نماید. خلاصه شراب وادارکننده به هر نوع شر و اعمال ضد انسانی است. «1»
یکی از اطباء آلمان ثابت کرده که تأثیر الکل تا سه نسل به طور حتم باقی است به شرط آنکه این سه نسل الکلی نباشد. مرگ اطفال در اولاد الکلی سه برابر بیش از معمول است، بچه‌های الکلی لاغری، ضعف، حساسیت فوق‌العاده در بیماری‌ها و نقص جسمانی و روحانی را به ارث می‌برند و آنان به امراضی چون عدم تقارن قیافه، کجی ستون فقرات، فلج عضو، کری و لالی، ماندن به حال بچگی، تشنج، سکته، توقف رشد، استعداد به
______________________________
(1). بحار الانوار، ج 65، ص 164
ص: 256
جنایت و حزن دائمی و ... مبتلا می‌شوند. «1»
الکل به دلایل مختلف از جمله تغییر قوام و شکل جدار ساختمان سلول، تسهیل فقر غذایی، فقدان ویتامین، و تقویت اثر سرطان‌زای شباکو در تولید سرطان مری موثر است.
در مردمان فرانسه که الکل تقطیر شده مصرف بسیار دارد، الکل نقش مهمی را در سرطان مری دارد. مطالعات نشان داده که مصرف الکل باعث سرطان قولون در راست روده، سرطان معده، سرطان حنجره، سرطان مجاری تنفسی می‌شود. فرمان دین مبین اسلام با تحریم الکل و محدودسازی علمی آن در مشرق زمین و مقاطع دیگر در طول 1400 سال عملا از هزار مورد سرطان ناشی از الکل جلوگیری کرده است.
امام رضا علیه السّلام علت حرام شدن شراب را چنین می‌فرمایند: خداوند عز و جل خمر و شراب را به خاطر چند جهت حرام کرد. الف- فساد است. ب- عقل شارب را تغییر داده و زایل می‌کنند. ج- شارب را وادار می‌کند که خداوند عز و جل را انکار می‌کند د- شارب را وادار می‌کند که بر خدا و انبیائش دروغ ببندند. ه- فسادهای دیگری از شارب سر می‌زند. و- قتل و نسبت ناروا دادن و مبادرت بر زنا ناشی از شرب خمر می‌باشد ز- شرب خمر سبب می‌شود که شارب نسبت به اجتناب محارم الهی بی‌اعتنا باشد.
ه- مردار، خون، خوک
مردار- إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَ ما أُهِلَّ بِهِ «2»
«به تحقیق حرام گردانید خدا بر شما مردار و خون و گوشت خوک را و هرآنچه را که به اسم غیر خدا کشته باشند.» مردار حیوانی است که یا به دستور شرع ذبح نشده باشد و یا
______________________________
(1). محمد امین، اسلام پزشک بی‌دارو ج 1 ص 43.
(2). بقره (2)، آیه 173
ص: 257
آنکه خودبخود مرده باشد. امام رضا علیه السّلام می‌فرمایند: «حرام شدن مردار برای آن است که باعث فساد بدنهاست و نیز برای این است که باعث ایجاد صفراء است.» خوردن مردار، اصولا بدن را بدبو می‌کند و همچنین باعث بداخلاقی، عصبانیت و قساوت قلب و از بین رفتن مهر و عطوفت می‌شود به طوری که شخصی نمی‌تواند در موردی که گوشت مردار می‌خورد و از کشتن فرزند و پدر و رفیق خود ایمنی داشت. «1»
بعد از مرگ حیوان، میکروب‌ها و باکتری‌های روده به خون و لنف وارد شده شروع به نمو می‌نماید. البته ابتدا باکتری‌های هوا خواه‌ناخواه تولید فساد می‌کنند، باکتری‌های هوا خواه مواد سفیده‌ای را تجزیه می‌کرده و تبدیل به عناصر شیمیایی و گازهایی چون اسید کربنیک، هیدروژن، سولفوره و آمونیاک و غیره می‌نمایند که اینها بذاته تولید مسمومیت می‌نماید، باکتری‌های هوا خواه از بیرون به روی اجساد موثرند و بعضی حشرات به ویژه انواع مگس‌ها در کار عفونت اثر مهمی دارند و در فساد آنها کمک می‌نمایند. به طور خلاصه گوشت فاسد سخت‌ترین و خطرناک‌ترین مسمومیت و غیره را به انسان می‌دهد.
این محرمات در شخص تولید عوارضی از قبیل التهاب معده، روده، تب شدید، ناتوانی شدید، سرگیجه، بزرگ شدن مردمک، پائین افتادن پلک چشم می‌نمایند. «2»
مردارخواری به خون‌خواری بستگی دارد زیرا تا شاه‌رگهای مخصوص حیوان قطع نشود، به اندازه کافی خون از بدنش خارج نمی‌شود و کمتر مرداری است که خون بدنش کاملا خارج شده باشد.
شخصی از امام صادق علیه السّلام می‌پرسد: (فلم حرم اللّه المسفوح؟) چرا خداوند خوردن خون
______________________________
(1). بحار الانوار، ج 65، ص 164
(2). محمد امین، اسلام پزشک بی‌دارو، ص 54
ص: 258
را حرام نموده؟ (لانه یورث القساوه و سلب الفؤاد مرحمته و یعفن البدن و یغیّر اللون و اکثر ما یصب الانسان الجذام یکون من اکل الدم)؟ امام صادق علیه السّلام فرمود: (لانه یورث ...) برای آنکه خوردن خون باعث قساوت قلب و رفتن مهر و عاطفه است و نیز برای آن است که خون خواری سبب تعفن بدن و تغییر رنگ چهره و پوست انسان است و بسیاری از مبتلایان به بیماری جذام به واسطه خوردن خون گرفتار این بلای خانمان‌سوز گشته‌اند.
خوک
مطالعات دانشمندان بعد از قرن‌ها بر روی حیوان این نکته را ثابت کرده که چندین نوع میکروب وجود دارد.
کرم تریشین: این کرم به وسیله گوشت خوک به انسان منتقل می‌شود این کرم به ماهیچه‌ها نفوذ می‌کند و به راحتی هم از بین نمی‌رود. در یک گرم گوشت خوک هزار عدد از این کرم وجود دارد و یک تریشین ماده تقریبا 1500 کرم جوان می‌زاید. این کرم به قلب نیز نفوذ پیدا می‌کند و باعث سکته‌های قلبی می‌شود. این کرم با پختن گوشت از بین نمی‌رود بلکه در بین مواد سفیده گوشت قرار می‌گیرد و از حرارت مصون می‌ماند.
این قسمت از گوشت (سفیده) در معده هضم نمی‌شود و به رودها می‌رود.
کرم دیگری به نام تریکین نیز در گوشت خوک است که در مردن می‌تواند تا 15 هزار تخم بگذارد. این کرم باعث می‌شود، گلبول‌های سرخ خون ابتدا زیاد شوند و بعد کم‌کم از بین بروند تا جایی که مقدار این گلبول‌ها در خون خیلی کم می‌شود و به مرض کم خونی یا(Ahemie) دچار می‌شود، که او را به مرگ می‌کشند هنگامی که تریکین‌ها وارد معده شوند، لایه آهکی خود را به خاطر شیره‌ها و اسیدهای معده از دست می‌دهند و خیلی سریع شروع به تولید مثل می‌کنند و وارد خون می‌شوند که اولین اثر آن سرگیجه و تب
ص: 259
های مخصوص از جمله تب‌های مربوط به دستگاه هاضمه می‌باشد، بعدا اسهال دست می‌دهد دردهای دیگر از قبیل روماتیسم‌های مختلف، واکنش اعصاب، خارش داخلی بدن، تراکم پی‌ها، گرفتگی و خستگی در تمام بدن، جمع شدن عضلات صورت. بعد از چهار و پنج روز مرگ فرامی‌رسد. وقتی تریکین داخل معده می‌شود با هیچ دارو کرم کشی قابل دفع نیست.
یکی دیگر از خطرناک‌ترین امراض که توسط گوشت خوک به انسان عارض می‌شود مرض لادوری است که کامل به وجود آورنده کرم کدو می‌شود. بدن این کرم مرکب از یک سر است که دو ردیف قلاب به چهار بادکش دارد و به وسیله آن خود را به جداره معده انسان می‌چسباند، بعد از سر، زنجیره خیلی طولانی از حلقه‌ها بدن آن را تشکیل می‌دهد. گاهی مجموع این حلقه‌ها دارای چندین متر طول می‌شود. همچنین بسیاری از معایب و بیماری‌های دیگر که در متون متعدد آمده یا در آینده کشف خواهد شد (40).
حضرت ابی جعفر علیه السّلام در جواب راوی که از ایشان سوال کرده بود: برای چه خداوند عز و جل شراب و مردار و خون و گوشت خوک را حرام فرموده است. حضرت فرمودند:
خداوند تبارک و تعالی این اشیا را بر بندگان حرام نکرد و غیر آنها را حلال قرار نداد تا ایشان را به آنچه حلال کرده‌اند و از آنچه حرام فرموده‌اند بی‌میل کرده باشد بلکه پس از آفرینش مخلوقات آنچه سلامتی انسان به آن قائم است و در راستای مصلحت و خیر آنها است به آنها تعلیم فرمود و پس از آن فرمود که این سنخ از اشیاء بر ایشان مباح و حلال است. نیز آنچه به ضرر بدن‌هایشان هست را به آنها هشدار داد و اعلام فرمود این قبیل از اشیاء بر آنها حرام است سپس فرمود یکی از شما در وقتی از اوقات که مضطر شد و بدنش قائم و پابرجا نشد مگر به یکی از محرمان عالیه، در چنین وضعی می‌تواند به مقداری که
ص: 260
حاجتش برطرف شده و مشکلش حل شود از آن استفاده کند نه بیش از این مقدار. پس از آن فرمود: اما مردار: احدی حق ندارد از آن تناول کند مگر آنکه بدنش مبتلا به ضعف مفرط بوده یا قوت از او رفته و بدون استفاده از آن نسلش منقطع گردد. و اساسا خورنده مردار مبتلا به مرگ ناگهانی می‌گردد. و اما خون: خوردن آن ایجاد آب زرد می‌کند و باعث ابتلا به مرض عطش و قساوت قلب و کم‌مهری شده به طوری که با خویشاوندانش و یارانش هیچ ایمان و اعتقادی ندارد.
اما گوشت خوک: خداوند تبارک و تعالی، افرادی را در صورت‌های مختلف نظیر صورت خوک و بوزینه و خرس مسخ فرموده و سپس نهی کرد از خوردن گوشت حیوانات مماش و هم‌شکل ایشان تا بدین وسیله از استفاده شده ممسوخات جلوگیری به عمل آید. «1»
و از طرفی به عقوبت و بلایی که آنها به آن مبتلا شده‌اند استحقاقی واقع نگردد و اما خمر و شراب، خداوند متعال آن را حرام فرموده زیرا هم مستی ایجاد می‌کند هم فاسد است. «2»
فصل سوم- ممانعت از آمیزش در دوران حیض
وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذیً فَاعْتَزِلُوا النِّساءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یَطْهُرْنَ فَإِذا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَکُمُ اللَّهُ ... «3»
«سوال کنند تو را از عادت شدن زنان بگو آن رنجی است برای زنان. در آن حال از مباشرت آنان دوری کنید تا آنگاه که پاک شوند چون طهارت یافتند از آنجا که خدا
______________________________
(1). سید رضا پاک‌نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج 8، ص 21
(2). شیخ الصدوق، علل الشرایع، ج 2، ص 549
(3). بقره (2)، آیه 222
ص: 261
دستور داده به آنها نزدیک شوید ...»
در این آیه رموز پزشکی زنان و زایمان و طب پیشگیری بیان شده، چنانچه همان گونه که در این آیه آمده، حیض یک عمل فیزیولوژیکی است که هم آزار و اذیت در آن است و هم فایده‌های بسیار زیادی در آن وجود دارد. که این خونریزی ماهیانه دلالت بر امکان بارداری زن و سلامتی تخمدان و رحم است و مانع از غلظت خون و سایر عوارض می‌گردد.
در این آیه به عادت ماهیانه زنان اشاره شده و مردان را از نزدیکی با زنان خود در این دوران منع کرده است چون در این دوران در اثر خونریزی لایه درونی رحم زن کاملا از بین می‌رود و رحم زخمی می‌شود. بنابراین به راحتی در معرض تهاجم باکتری‌ها قرار می‌گیرد. در این دوران مقاومت مهبل در مقابل تهاجم باکتری‌ها به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد و از آن جز لایه بسیار نازک چیزی باقی نمی‌ماند.
وجود خون هم بهترین محیط برای رشد و تکثیر میکروب‌ها هستند. بنابراین آلت تناسلی مرد در این هنگام خطر تهدیدکننده‌ای برای رحم است و این نزدیکی نه تنها برای زن ضرر فراوان دارد بلکه برای مرد نیز خطرناک است زیرا این عمل باعث رشد میکروب‌ها و التهاب مجرای ادراری مرد شده و بدین ترتیب میکروب‌ها به درون پروستات و مثانه منتقل می‌شوند.
علاوه بر این، ناراحتی‌های دیگری را نیز به دنبال دارد که از آن جمله به تحریکات زیاد رحمی زن دچار خونریزی شدید می‌شود و گاهی اوقات هم در اثر ترشّح غدد داخلی اعصاب رحم تحرک شده و موجب قطع جریان خون می‌شود که شرط صحت و سلامت بدن به خروج آنهاست.
ص: 262
از طرف دیگر نطفه در داخل رحم قرار نمی‌گیرد و همچنین امکان دارد زن دچار تبخال‌های تناسلی، سیلان ابیض شده و این میکروب‌ها نیز به مرد منتقل شود و همچنین بیماری‌هایی همچون، عقیم شدن زن، ضعف و تشنج اعصاب، فراموشی، سستی عضلات و هزاران عوارض دیگر هویدا شده شخص متوجه را پشیمان و آنکه علت معلولی نداشته است، آسمان و فلک و زمانه را به باد تهمت می‌زند. «1»
زن در ایام حیض به لحاظ جسمی و آمادگی، آمیزش جنسی ندارد و کسالت و اختلال مزاج که برای زن پیش می‌آید او را نسبت به آمیزش بی‌نشاط می‌سازد. همچنین در این ایام که رحم در حال تخلیه خون است آمادگی پذیرش نطفه را ندارد و طبق اظهارنظر دانشمندان ممکن است انتقال آلودگی‌های خون از مجرای مرد، او را برای همیشه عقیم سازد:
در روایات نیز آمده است: محمد بن علی بن حسین قال، قال النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: (من جامع امراته و هی حائض فخرج الولده مجزوما او ابرص فلا یلومّن الا نفسه) بنابراین اگر فرزندی در این ایام نطفه‌اش منعقد شد به لحاظ جسمی و روحی مشکلاتی خواهد داشت.»
نتیجه:
معجزات انبیاء معمولا مطابق با برترین فنون عصر آنها می‌باشد و تردیدی نیست که شناسایی این نوع معجزات، به نظر متخصصانی که صنعت مشابه دارند، وابسته است، زیرا متخصص هر فنی به خصوصیات آن فن و حرفه واقفند و بر مزایای آن احاطه بیشتری دارند بنابراین دانشمندان و متخصصان اولین کسانی هستند که بر صدق معجزه گردن می‌نهند اما
______________________________
(1). محمد جمیل صال، و میض رمزی المحمدی، پزشکی در قرآن، ترجمه: دکتر صاحب‌علی اکبری، انتشارات پیک توس، چاپ اول، 83 ص 75
ص: 263
جاهل در برابر پذیرش این مدعا مقاومت می‌نماید.
از آنجا که دوران نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برخلاف سایر انبیاء الهی، ابدی و دامنه شریعتش تا قیامت گسترده است، خداوند او را معجزه‌ای جاوید عنایت فرمود تا در هر دوره‌ای و هر زمانی و در هر نقطه‌ای از جهان قلوب طالبان راه هدایت را به سوی چشمه زلال و شفاف اسلام دعوت کند، و تنها معجزه‌ای که می‌توانست در زمان پیغمبر و پس از او بر بشریت حکومت نماید تنها قرآن است.
بنابراین، حرف قرآن همه سرّ و همه راز است و کشف کامل این اسرار تا قیام منجی عالم بشریت (عج) طول می‌کشد اما در هر زمان که باشیم با عمل به دستورات آن می‌توانیم سالم‌ترین بدن پاک‌ترین روح را دارا باشیم که داشتن این دو ما را به زندگی ابدی و جاودانی همراه با سعادت ابدی رهنمون می‌سازد.
«آگاه باشید! همانا این قرآن پنددهنده‌ای است که نمی‌فریبد و هدایت‌کننده‌ای است که گمراه نمی‌سازد و سخن‌گویی است که هرگز دروغ نمی‌گوید، کسی با قرآن همنشین نشد مگر آنکه بر او افزود یا از او کاست، در هدایت او افزود و از کوردلی و گمراهی‌اش کاست ...» «1»
______________________________
(1). تفسیر نمونه، ج 2، ص 92
ص: 264
جدول آیات
آیات پزشکی موجود در قرآن کریم براساس سوره‌ها و موضوعات ذکر شده‌اند. «1»
______________________________
(1). محمد جمیل الحبال، دو میض رمزی الهدی، مترجم: دکتر صاحب‌علی اکبری، پزشکی در قرآن، چاپ اول، فروردین 83، انتشارات پیک توس، ص 144 و 161
ص: 273
ورزش و تاثیر آن بر سلامت جسمی و روحی از دیدگاه قرآن و روایات
اشاره
محمد باقر رضا علی «1»
مریم سلطانی «2»
چکیده:
نقش ورزش در ارتقاء سلامت بر هیچ‌کس پوشیده نیست. و ورزش کمک شایانی به ایجاد و تقویت سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی می‌کند و افرادی که با روش صحیح ورزش نموده و یا دارای کارهای پرتحرک می‌باشند سالمترند و عمرشان از افرادی که کارهای بدون تحرک دارند بیشتر است. مطالعه انجام گرفته حاکی از آن است که اسلام نیز همواره انسان به ورزش در زمینه‌های مختلف ترغیب و به موازات تقویت جنبه‌های علمی و ایمانی به تقویت جسمانی هم توجه نموده است. اسلام برای سلامت انسان و نقش ورزش در ارتقاء سلامت جایگاه ویژه‌ای قائل است و در قرآن کریم هم آیاتی وجود دارد که بر اهمیت ورزش و نیرومندسازی جسم در کنار تقویت روح و بعد علمی دلالت دارد به صورتی‌که در قرآن بارها کلمه «أَشَدُّ»* از ماده شدت به معنای نیرومند شدن و «اسْتَوی *
______________________________
(1). معاون مرکز بهداشت شماره یک اصفهان.
(2). آموزگار دبستان رهنما- منطقه جی اصفهان.
ص: 274
از ماده استواء به معنای کمال خلقت و اعتدال بیان گردیده که گویا یک نحوه ارتباط بین سلامتی و نیرومندی جسمانی و یاد گرفتن حکمت و دانش وجود داشته و شنیده نشده که هیچ‌یک از پیامبران الهی و ائمه معصومین ضعیف یا ناقص الخلقه باشند که در آیه 15 سوره قصص بیان شده که: «هنگامی که موسی نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم» اسلام ویژگیهای یک ورزشکار مسلمان را داشتن ایمان، امین بودن، داشتن دانش و بینش وسیع، سبقت در کار خیر، حمایت از مظلوم، گذشت و بخشش و پرهیز از غرور بیان می‌کند. بارزترین نمونه یک ورزشکار در اسلام حضرت علی علیه السّلام است که قدرت بدنی بی‌نظیری داشتند و برای حفظ سلامت و آمادگی جسمانی خود همیشه ورزشهایی مانند شمشیربازی و اسب‌سواری و ورزشهای متداول آن روز را انجام داده و ملقب به اسد اللّه الغالب یعنی شیر همیشه پیروز خدا گردیده است.
با توجه به نقش انکارناپذیر ورزش در سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی، اسلام همواره سفارش به فراگیری ورزشهای سالم و همگانی همچون ورزشهای زورخانه‌ای، اسب‌سواری، شترسواری، شمشیربازی، پرتاب نیزه، تیراندازی، شنا، پیاده‌روی و کوه نوردی، ورزشهای رزمی، کشتی را به کلیه انسانها نموه و حتی برگزاری مسابقات آنها که نظر به یادگیری حرفه‌ای آنها بوده را مورد تاکید قرار می‌دهد و در آیات و روایات و در رفتار و گفتار پیامبر و ائمه معصومین به کرات به آنها پرداخته شده است لذا باید با تمسک به آنها و در جهت ارتقاء سطح سلامت جامعه نسبت به آموزش جامعه و توصیه به ورزش همگانی انجام گیرد.
هدف از این مطالعه بیان جایگاه و اهمیت ورزش در سلامت از نظر اسلام با بررسی آیات، روایات و رفتار و گفتار پیامبر و ائمه معصومین می‌باشد.
ص: 275
این مطالعه یک مطالعه مروری با استفاده از کتب، بررسی متون و برنامه‌های رایانه‌ای بوده که سعی گردیده که منابع و مأخذ مفید و مستندی همچون آیات قرآن کریم، روایات و احادیث پیامبر گرامی و ائمه معصومین علیهم السّلام در زمینه انجام ورزش و تاثیر آن در سلامت مورد بررسی قرار گیرد.
واژگان کلیدی:
ورزش، سلامت جسمی و روحی، قرآن، اسلام
مقدّمه:
امروزه ورزش یکی از اموری است که به عناوین مختلف در جهان مطرح شده و گروه زیادی به اشکال گوناگون با آن سروکار دارند، برخی از مردم ورزشکار حرفه‌ای‌اند و گروهی ورزشکار آماتور، گروهی طرفدار و علاقمند به ورزش و دیدن برنامه‌ها، مسابقات و نمایشهای ورزشی بوده و عده‌ای نیز از راه ورزش امور زندگی خویش را می‌گذرانند.
اسلام برای صحت و سلامتی، ارزش و اهمیت ویژه‌ای قایل بوده و ازاین‌رو در قرآن و فقه و سنّت اسلامی از مطالب و دستورالعمل‌هایی در این زمینه مملوّ است در قرآن کریم هم آیاتی وجود دارد که بر اهمیت ورزش و نیرومندسازی جسم در کنار تقویت روح و بعد علمی دلالت دارد و پیامبر اعظم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هم درباره حق بدن بر انسان می‌فرمایند:
پروردگارت بر تو حقی دارد و بدنت بر تو حقی و خانواده‌ات نیز بر تو حقی دارد. از طرفی، رابطه تنگاتنگی بین ورزش و سلامتی وجود دارد، به گونه‌ای که به طور معمول کلمه" ورزش" به کلمه" تربیت بدنی" عطف شده و گفته می‌شود:" ورزش و تربیت بدنی."
یکی از مهم‌ترین عوامل اهمیت ورزش در این است که موجب" ایجاد، تقویت و یا حفظ سلامتی" می‌شود؛ بنابراین، چنانچه ورزش به‌گونه‌ای باشد که برای سلامتی انسان
ص: 276
زیان‌آور باشد و یا ورزشکار آن‌قدر در راه ورزش به خود فشار آورد که سلامتی‌اش در مخاطره قرار گیرد، از نظر اسلام و همچنین عقلانی، مردود خواهد بود
قرآن، کتاب آسمانی اسلام، بزرگترین سرمشق و راه‌گشای زندگی انسانها در همه شئون و امور، تا روز قیامت است. در این کتاب بزرگ و بی‌نقص- که کلام خالق انسان و تمام هستی می‌باشد- آیاتی وجود دارد که به گونه‌ای بر اهمیت ورزش و نیرومندسازی جسم در کنار تقویت روح و بعد عملی دلالت دارد، در اسلام، حفظ صحت و سلامت واجب شمرده شده است.
شهید مطهری در این مورد می‌نویسد:
" جای شک و تردید نیست که تعلیمات اسلام براساس حفظ و رشد و سلامت جسم است. علت دوری بسیاری از این امور، مضر بودن آنها به حال بدن است. یکی از مسلّمات فقه، این است که بسیاری از این امور به این دلیل تحریم شده‌اند که برای انسان ضرر دارند.
و به طور خلاصه، ارزش بدن و سلامت آن در اسلام به حدی است که بعضی از دانشمندان اسلامی گفته‌اند: پیامبران الهی در آغاز نبوّت و رسالت خود باید سالم و از نقص بدنی، دور و بر کنار باشند.
سلامتی تن و بدن، یکی از شرایط قابلیت شخص برای تصدّی مقام نبوت و امامت و جانشینی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به شمار می‌آید که باید پیامبر و یا امامی که دارای منصب الهی هستند، از نظر جسم و بدن کامل‌تر و معتدل‌ترین مردم عصر خود باشند، چنانچه باید با هوش‌ترین و زیباترین آنها باشند.
با توجه به مطالب فوق، روشن می‌شود که هیچ مکتب و آیینی در جهان وجود ندارد، که به اندازه اسلام، به صحت، سلامتی و شادابی انسانها اهمیت داده باشد
ص: 277
هدف:
هدف از این مطالعه بیان جایگاه و اهمیت ورزش از نظر قرآن و اسلام و تاثیر آن در سلامت با بررسی آیات، روایات و رفتار و گفتار پیامبر و ائمه معصومین می‌باشد.
روش تحقیق:
مطالعه فوق یک مطالعه مروری با استفاده از کتب، بررسی متون و برنامه‌های رایانه‌ای بوده که سعی گردیده که منابع و مأخذ مفید و مستندی همچون آیات قرآن کریم، روایات و احادیث پیامبر گرامی و ائمه معصومین علیهم السّلام در زمینه انجام ورزش و تاثیر آن در سلامت مورد بررسی قرار گیرد.
یافته‌ها
در اسلام، آیات و احادیث و رهنمودهای فراوانی از بزرگان دین، جهت حفظ صحّت و تقویت بدن و پرداختن به آن، وارد شده است؛ از جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
(الصّحّة افضل النّعم)؛ صحت و سلامتی از هر نعمت دیگری بهتر و ارزشمندتر است.
(العجب لغفلة الحسّاد عن سلامة الاجساد)؛ از اینکه حسودان در فکر سلامتی خویش نیستند، سخت در شگفتم.
(و انّ لبدنک علیک حقّا)؛ بی‌شک بدن تو بر تو حقوقی دارد [که باید آنها را ادا کنی و به آن رسیدگی نمایی .
(المومن القوی خیر و احب من المومن الضّعیف)؛ مومنی که قوی و نیرومند باشد، در نظر من از مومنی که ضعیف باشد، بهتر و دوست‌داشتنی‌تر است." در این روایت، ارزش اصیل و واقعی، به ایمان اختصاص یافته و در مرحله بعد، قوّت مد نظر قرار گرفته است؛ یعنی آنچه باعث ارزش انسان می‌شود، همانا ایمان اوست. ضعیف‌ترین فرد با ایمان، از نیرومندترین
ص: 278
شخص بی‌ایمان، به مراتب باارزش‌تر بوده، بلکه با او قابل قیاس نیست. این همان مطلبی است که خداوند متعال آن را در قرآن مطرح نموده و می‌فرماید: إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ؛ گرامی‌ترین شما در نزد خدا، آن کسی است که باتقواتر باشد."
اما با این فرض که دو نفر باایمان وجود داشته باشند و از نظر درجه ایمان و تقوا نیز یکسان باشند، شخص باایمانی که قوی است، یک نوع فضیلت نسبت به دیگری دارد، به خصوص اگر این قوّت را با زحمت و تلاش و ورزش کسب کرده باشد. همچنین اگر یک نفر باایمان را در دو حالت" قوی" و" ضعیف" فرض کنیم، بدون تردید، همه حکم خواهند کرد که چنانچه قوی باشد، بهتر است تا اینکه ضعیف باشد. انسان قوی و سالم بهتر می‌تواند به بندگان خدا رسیدگی کند، بهتر می‌تواند فکر کند.
طالوت و نیروی جسمانی
از جمله مواردی که نیرومندی جسمانی به عنوان یک مزیت و امتیاز در قرآن ذکر شده، داستان طالوت و قوم بنی اسرائیل است. از آنجا که طالوت مردی کشاورز بوده و توانایی مالی چندانی نداشت، اشراف با انتخاب وی مخالفت نمودند: او نه ثروت و قدرت مالی دارد و نه موقعیت اجتماعی و خانوادگی، زیرا از خاندان نبوت و پیامبری نبوده و از خاندان پادشاهی نیز نیست. اشموئیل در پاسخ گفت:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ «1» خداوند او را بر شما برگزیده و علم و [قدرت جسم او را وسعت بخشیده است."
چنان‌که ملاحظه می‌شود، اشموئیل پیامبر دو خصلت" گسترش علمی و توانایی جسمی" را بر دو خصوصیت دیگر، یعنی قدرت مالی و افتخارات نژادی و نسبی، فضیلت و
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 247
ص: 279
ترجیح می‌دهد و دارنده این دو خصلت را برای احراز مقام رهبری شایسته‌تر می‌داند، در اینجا قدرت بدنی با صراحت به عنوان یک مزیت و فضیلت مطرح شده و در کنار علم و قدرت علمی قرار گرفته و با آن مقایسه شده است که می‌توانیم به اهمیت تقویت جسم نیز پی ببریم، زیرا نیرومندی جسمانی در ردیف نیرومندی علمی- و البته بلافاصله پس از آن- ذکر شده است و قدرت بدنی و حتی قدرت علمی فراوان، چنانچه باایمان به خدا همراه نگردد، جز زیان و خسران، فایده دیگری برای جامعه بشری نداشته و همچون تیغ تیزی خواهد بود در دست زنگی مست.
شجاعت و توان رزمی حضرت داوود علیه السّلام
داوود شخصی قوی‌هیکل، نیرومند و شجاع بود. طالوت برای اینکه به توان رزمی و قدرت بدنی داوود پی ببرد، از او می‌پرسد: آیا تاکنون قدرت و نیروی خود را آزمایش کرده‌ای؟
وی پاسخ می‌دهد: آری، هرگاه شیری به گله من حمله نموده و گوسفندی را به دهان می‌گیرد، من خود را به آن شیر رسانده و با قدرت، دهانش را باز نموده و گوسفند را از آن خارج می‌کنم! و خداوند بدین‌گونه رهروان راه حق را به پیروزی می‌رساند و به داوود نیز که خدمت بزرگی نموده و شایستگی خویش را به خوبی به اثبات رسانیده بود، حکومت و دانش می‌بخشد:
فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ «1»
سپس آنان به فرمان خدا، ایشان [سپاه دشمن را به هزیمت و شکست واداشتند و داوود [جوان کم سن و سال نیرومند و شجاع که در لشکر طالوت بود] جالوت را کشت، و
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 251
ص: 280
خداوند حکومت و دانش را به او بخشید، و از آنچه می‌خواست به او تعلیم داد."
نکته قابل توجهی که در اینجا به چشم می‌خورد، این است که قدرت و توان بدنی و جسمانی به تنهایی برای تکمیل شخصیت انسان کافی نیست؛ به همین خاطر می‌بینیم خداوند متعال در کنار قدرت جسمانی و حکومت بر مردم، حکمت و دانش نیز به داوود آموخته و مطالب فراوانی را نیز به او تعلیم می‌دهد.
مسابقه ورزشی، عذری موجّه
در داستان حضرت یوسف علیه السّلام و برادرانش- که در قرآن آمده و خداوند متعال آن را نشانه‌های هدایت برای سوال‌کنندگان و مطالعه‌کنندگان آن معرفی می‌کند- به نکات آموزنده فراوان در زمینه‌های مختلف زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... برمی خوریم. یکی از این نکات آموزنده، مساله لزوم ورزش، بازی و تحرک، به ویژه برای جوانان و کودکان می‌باشد.
برخی از نکاتی که از این داستان به دست می‌آید، عبارتند از:
1- نیرومندی و ورزشکار بودن، یک مزیت و فضیلت است و به همین دلیل برادران یوسف در دو جا مطرح می‌کنند که ما گروهی نیرومند و ورزش‌کاریم:
الف) هنگامی که برادران با یکدیگر توطئه می‌کنند، می‌گویند:
وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ «1» و آن را دلیل برتری خویش بر یوسف می‌دانند.
ب) هنگامی که پدر از اینکه گرگ یوسف را بخورد ابراز نگرانی می‌کند، آنان در پاسخ پدر می‌گویند:
وَ نَحْنُ عُصْبَةٌ و داشتن نیرو و توان جسمی را مشخصه یک محافظ و پاسدار می‌دانند
______________________________
(1). یوسف (12)، آیه 8
ص: 281
که به خوبی می‌تواند به ماموریت پاسداری و حفاظت عمل کند.
2- بازی کردن و تحرک را- که خود نوعی ورزش است- برای کودکان لازم و ضروری می‌داند. به همین جهت، برادران یوسف به بهانه بازی کردن، یوسف را از پدرش- که خود یک پیامبر الهی و معصوم و دارای بینش کافی است- جدا می‌کنند و او به اینکه بازی برای کودک لازم است، اعتراض نمی‌کند.
3- بازی، تحرک و ورزش، بهتر است در هوای آزاد، محیط باز و فضای سبز صورت گیرد، نه در هوای آلوده و پر از دود گازوئیل و یا محیط در بسته و تنگ و به دور از طبیعت؛ بدین جهت برادران یوسف به پدر می‌گویند:
یَرْتَعْ وَ یَلْعَبْ؛
تا یوسف در چمن و مراتع بگردد و بازی کند."
4- در حالی که برادران یوسف، بزرگترین و نابخشودنی‌ترین گناهان را مرتکب شده و به قول خودشان برادرشان را از روی غفلت به کشتن داده‌اند، بهترین و پیامبر پسندترین عذری که ارائه می‌کنند، اشتغال به ورزش و مسابقه ورزشی است و می‌گویند:
یا أَبانا إِنَّا ذَهَبْنا نَسْتَبِقُ وَ تَرَکْنا یُوسُفَ عِنْدَ مَتاعِنا فَأَکَلَهُ الذِّئْبُ؛ «1»
ای پدر! ما رفتیم و مشغول مسابقه شدیم و یوسف را نزد اثاث خود گذاردیم و گرگ او را خورد!"
و آن پیامبر هم به آنان خرده نمی‌گیرد که چرا به ورزش و مسابقه ورزشی پرداختید.
حضرت موسی علیه السّلام جوانی نیرومند
در قرآن کریم، درباره حضرت موسی علیه السّلام چنین می‌خوانیم:
(وَ لَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ اسْتَوی آتَیْناهُ حُکْماً وَ عِلْماً وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ)
______________________________
(1). یوسف (12)، آیه 16
ص: 282
هنگامی که [موسی نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم، و این‌گونه نیکوکاران را جزا می‌دهیم."
" اشد" از ماده شدت، به معنای نیرومند شدن است، و" استوی" از ماده استواء به معنای کمال خلقت و اعتدال آن است.
گویا یک نحو ارتباط بین سلامتی و نیرومندی جسمانی و یاد گرفتن حکمت و دانش وجود داشته باشد، و شنیده نشده که هیچ‌یک از پیامبران الهی- که تعداد آنها در روایات اسلامی 124000 نفر ذکر شده است- ضعیف و یا ناقص الخلقه بوده باشند. در مورد جانشینان دوازده‌گانه پیامبر عظیم الشان اسلام نیز چنین است. به همین جهت است که در آیه مذکور فرمود: هنگامی که موسی نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم.
در ادامه این داستان می‌خوانیم که موسی علیه السّلام از قصر فرعون- که در خارج شهر قرار داشت- خارج شده و وارد شهر می‌شود. به محض ورود به شهر، متوجه می‌شود یکی از پیروان او با یکی از مامورین فرعون- که می‌خواست از او بیگاری بکشد- درگیر شده و توان کافی برای دفاع از خویشتن را ندارد.
هنگامی که چشم شخص باایمان به موسی علیه السّلام می‌افتد (و با توجه به اینکه می‌دانست موسی مردی نیرومند و ورزیده است) از او یاری می‌طلبد. موسی که دارای روحیه دفاع از مظلوم در برابر ظالم بود، بلافاصله به کمک مظلوم شتافته، با ظالم درگیر می‌شود. او تنها با زدن یک مشت به سینه دشمن، او را از پای درمی‌آورد.
نکته قابل توجه در اینجا این است که حضرت موسی علیه السّلام قدرت و توان خویش را در جهت دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم به کار می‌گیرد، همان گونه که شیر خدا، حضرت علی مرتضی علیه السّلام بود و به فرزندان خویش وصیت فرمود:
ص: 283
(کونا للظالم خصما و للمظلوم عونا)؛ همواره دشمن ظالم و یاور مظلوم باشید.
آنگاه موسی به خاطر این قتل ناخواسته که انجام داده به درگاه خدا استغفار می‌کند.
پس از اینکه توبه‌اش پذیرفته می‌شود، به شکرانه این نعمت، با خدای خویش پیمان می‌بندد که هیچ‌گاه پشتیبان مجرمان نباشد؛ یعنی با فرعونیان همکاری نکند و در کنار ستمدیدگان باشد. نکته مهم دیگر اینکه، به طور معمول، انسان قوی و نیرومند بهتر می‌تواند امانت را حفظ نماید، و" امین بودن" با" قوی بودن" دارای ارتباط نزدیکی است؛ ازاین‌رو در آیه قرآن، دو کلمه" قوی" و" امین" در کنار یکدیگر به کار برده شده‌اند.
قوی بودن از نظر قرآن
با مطالعه قرآن کریم، متوجه می‌شویم که همیشه قوی بودن در قرآن به عنوان یک عامل مثبت و امتیاز، ارزیابی شده است. برای روشن شدن این مطلب، به برخی از آیات قرآنی در این‌باره اشاره می‌شود:
1- وقتی بنی اسرائیل انتخاب" طالوت" را از سوی پیامبرشان" اشموئیل" به عنوان رهبر، مورد انتقاد قرار می‌دهند، وی در پاسخ می‌گوید:
إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ. «1» خداوند او را بر شما برگزیده و قدرت علمی و جسمی وی را از شما افزون‌تر قرار داده است."
2- درباره لزوم تقویت بنیه رزمی و نظامی می‌فرماید:
وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ؛ در برابر آنها [دشمنان آنچه توانایی دارید از" نیرو" آماده سازید."
البته این" نیرو" تنها شامل نیروهای نظامی و رزمی نبوده، بلکه می‌تواند توانایی‌های
______________________________
(1). بقره (2)، آیه 247
ص: 284
اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و خلاصه هر چیزی را که می‌تواند ما را در پیروزی بر دشمن یاری دهد، دربرگیرد. حتی در برخی از روایات می‌خوانیم:
(منه الخضاب السّواد)؛ یکی از مصداق‌های" قوّه" در این آیه، موهای سفید را به وسیله رنگ، سیاه کردن است." یعنی اسلام حتی رنگ موها را که به سرباز بزرگ سال، چهره جوان‌تری می‌دهد تا دشمن مرعوب گردد، از نظر دور نداشته است و این نشان می‌دهد که چه اندازه مفهوم" قوه" در آیه فوق وسیع است.
3- وقتی قرآن سرگذشت حضرت موسی علیه السّلام را بیان می‌فرماید، او را مردی نیرومند و قوی معرفی می‌کند. در یک‌جا می‌فرماید:
فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ؛ موسی تنها یک مشت به آن مرد زد و او درگذشت!"
و در جای دیگر می‌فرماید:
یا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْأَمِینُ؛ [دختر حضرت شعیب خطاب به وی گفت:] ای پدر! موسی را استخدام کن، همانا بهترین کسی که می‌توانی استخدام کنی، کسی است که نیرومند و امین باشد."
4- هنگامی که حضرت هود علیه السّلام می‌خواهد یکی از نعمت‌های خدا بر قوم خود را برشمارد، می‌گوید:
وَ زادَکُمْ فِی الْخَلْقِ بَصْطَةً؛ و به جسم شما فزونی داد."
هم از آیات قرآنی و هم از تواریخ برمی‌آید که آنها مردمی درشت‌استخوان، قوی پیکر و نیرومند بودند. از قول آنها می‌خوانیم:
مَنْ أَشَدُّ مِنَّا قُوَّةً؛ چه کسی از ما نیرومندتر است؟"
5- خداوند متعال در آیات متعدد، خود را" قوی" می‌نامد. در اینجا به برخی از این
ص: 285
آیات اشاره می‌نماییم:
أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ جَمِیعاً؛ تمامی قدرت و توانایی از آن خداوند است."
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِی خَلَقَهُمْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُمْ قُوَّةً؛ آیا آنها ندانستند، خدا که آنها را خلق فرموده بسیار از آنان تواناتر است؟!"
لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ؛ جز قدرت خدا قوّه‌ای نیست."
إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِینُ؛ همانا روزی بخشنده [خلق تنها خداست که صاحب قوت و اقتداری سخت استوار است."
إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ شَدِیدُ الْعِقابِ؛ همانا خداوند توانا و سخت‌کیفر است."
إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیزُ؛ همانا پروردگار تو مقتدر و پیروزمند است."
کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ؛ خداوند نگاشته و حتم گردانیده که البته من و رسولانم [بر دشمنان غالب شویم که خدا توانا و پیروزمند است."
اگر قوی بودن، صفت خوبی نمی‌بود، هرگز خداوند، خود را به آن متّصف نمی‌فرمود.
در اسلام به کرات در قرآن و روایات به ویژگیهای یک ورزشکار مسلمان اشاره شده است که می‌توان به مواردی مانند: داشتن ایمان، امین بودن، داشتن دانش و بینش، سبقت در کار خیر، حمایت از مظلوم، گذشت و بخشش، پرهیز از غرور و ... اشاره نمود
دیدگاه اندیشمندان اسلامی در زمینه تاثیر ورزش بر سلامت جسم و روح
- استاد شهید مرتضی مطهری: اگر کسی تمام همّش تقویت جسمش باشد، نقص کارش این نیست که جسمش را تقویت کرده و مثلا نگذاشته دندانش خراب شود، بلکه این است که جنبه‌های دیگر را مهمل گذاشته است. آن چیزی که در مورد این افراد بد است،" حصر" است [مثل بازی کردن بچه بد نیست، بلکه لازم است، ولی اینکه فقط
ص: 286
بازی کند بد است ... تضعیف جسم، در روش‌های غیر اسلامی، یعنی همان روش معروف هندی، نامطلوب است. آنها با پرورش جسم به همین معنا هم مخالفند؛ می‌گویند: جسم و قوای جسمانی را باید ضعیف نگه داشت. این در اسلام نیست، ولی شک ندارد که تقویت و تربیت جسم برای انسان، از نظر اسلام هدف نیست؛ مطلوب هست، ولی نه به عنوان هدف، بلکه به عنوان وسیله و شرط؛ یعنی انسان جسم سالم و قوی نداشته باشد، روح سالم هم نخواهد داشت.- ابن سینا: ورزش، حرکتی است تابع اراده. در ورزش، تنفس بلند و بزرگ و پی‌درپی می‌آید [مراد، تنفس عمیق و شدت تنفس در اثر بالا رفتن مقدار اکسیژن مصرفی است . هرکس بتواند با اسلوب صحیح و متناسب با اعتدال مزاجش و در وقت و هنگام مناسب ورزش کند، از چاره‌جویی [پیشگیری و مداوای بیماری‌های مزاجی که در دنباله آن می‌آید، بی‌نیاز می‌گردد. این بهره‌برداری از ورزش هنگامی میسّر است که دستورات دیگر بهداشتی را به کلی مراعات کند.
آنچه که امروزه در دنیای غرب تحت عنوان تربیت بدنی و ورزش، و آثار مفید آن بر روی بدن مورد توجه است، شالوده‌اش از او [ابن سینا] ست. او در کتاب گران‌بهایش، قانون در طب- که در عالم طب معروف است و مسائل پزشکی در آن مطرح گردیده و اطبای بعد از او با الهام از این کتاب به امور طبابت پرداختند، و بارها در کشورهای خارجی تجدید چاپ گردیده- فصلی را به پرورش بدن و ورزش و آثار آن اختصاص داده است و نظرهایی را ارائه نموده است که قسمت اعظم آن در باب تربیت بدنی و ورزش، امروزه نیز مورد قبول می‌باشد.
- خواجه نصیر الدین طوسی: در فراگیری [ممارست و تجربه حاصل کردن هر فنی، ریاضت [ورزش و بازی که تحریک حرارت غریزی و حفظ صحّت و نفی کسالت و
ص: 287
بلادت [کندفهمی و حدّت ذکا [شدت هوشیاری و سرعت انتقال و سرعت فهم و بعث نشاط [برانگیخته شدن سرور و بشاشیت جسمی و روانی لازم است که به عادت گیرند.
- ابن خلدون: در شهرها هوا به علت درآمیختن با بخارهای گندیده‌ای که از فزونی فضولات حاصل می‌شود، فاسد می‌گردد، درصورتی‌که هوا به روح نشاط می‌بخشد و نشاط روح به علت اثر حرارت غریزی به تقویت و هضم غذا کمک می‌کند؛ علاوه بر آن چه ذکر شد، ورزش نیز در تعب و نشاط روح، دخیل است که این تعب و نشاط در شهرنشینان کمتر است، به دلیل اینکه در پیش شهرنشینان، ورزش وجود ندارد؛ علتش این است که آنان غالبا در حالت سکونت و آرامشند و از ثمرات ورزش به هیچ وجه بهره‌مند نمی‌شوند، و هیچ نشانه‌ای از آن در میان ایشان یافت نمی‌شود؛ بدین دلیل، بیماری‌های بسیاری در شهرها و بلاد بروز می‌کند و نسبت به بروز امراض، مردم شهرها به این فن [پزشکی نیازمند می‌شوند.
- شجاع (نویسنده کتاب انیس الناس): بر پدر است که تا رضاع [شیرخوارگی طفل تمام شد، به تادیب و ریاضت او مشغول گردد و مواد ذیل را به او بیاموزد:
الف) فرایض و سنن و قرآنش بیاموزند؛
ب) مقدمات علمی [تعلیمش کند] آن‌قدر که از دایره عوام بیرون آید تا بعد از آن او خود بی‌سعی کس، علم خود را زیاد سازد؛
پ) معلم سلاح‌ورزی و سواری ملازمش سازد؛
ث) خط و شنا کردن بیاموزد.
ص: 288
نتیجه‌گیری:
نقش ورزش در ارتقاء سلامت بر هیچ‌کس پوشیده نبوده و ورزش کمک شایانی به ایجاد و تقویت سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی می‌کند و افرادی که با روش صحیح ورزش نموده و یا دارای کارهای پرتحرک می‌باشند سالمتر بوده و عمرشان از افرادی که کارهای بدون تحرک دارند بیشتر است. مطالعه انجام گرفته حاکی از آن است که اسلام نیز همواره انسان به ورزش در زمینه‌های مختلف ترغیب نموده و به موازات تقویت جنبه‌های علمی و ایمانی به تقویت جسمانی هم توجه نموده است. به صورتی‌که در قرآن بارها کلمه «اشد» از ماده شدت به معنای نیرومند شدن و «استوی» از ماده استواء به معنای کمال خلقت و اعتدال بیان گردیده که گویا یک نحوه ارتباط بین سلامتی و نیرومندی جسمانی و یاد گرفتن حکمت و دانش وجود داشته و شنیده نشده که هیچ‌یک از پیامبران الهی و ائمه معصومین ضعیف یا ناقص الخلقه باشند که در آیه 15 سوره قصص بیان شده که: «هنگامی که موسی نیرومند و کامل شد، حکمت و دانش به او دادیم» اسلام ویژگیهای یک ورزشکار مسلمان را داشتن ایمان، امین بودن، داشتن دانش و بینش وسیع، سبقت در کار خیر، حمایت از مظلوم، گذشت و بخشش و پرهیز از غرور بیان می‌کند. بارزترین نمونه یک ورزشکار در اسلام حضرت علی علیه السّلام که قدرت بدنی بی‌نظیری داشته و آن حضرت جهت حفظ سلامت و آمادگی جسمانی خود همیشه ورزشهایی مانند ورزشهای زورخانه‌ای و شمشیربازی و اسب‌سواری را انجام داده و ملقب به اسد اللّه الغالب یعنی شیر همیشه پیروز خدا گردیده است.
با توجه به نقش انکارناپذیر ورزش در سلامت جسمانی، روانی و اجتماعی، اسلام
ص: 289
همواره به فراگیری ورزشهای سالم و همگانی همچون ورزشهای زورخانه‌ای، اسب سواری، شترسواری، شمشیربازی، پرتاب نیزه، تیراندازی، شنا، پیاده‌روی و کوه‌نوردی، ورزشهای رزمی، کشتی را به کلیه انسانها سفارش نموده و حتی برگزاری مسابقات آنها که نظر به یادگیری حرفه‌ای آنها بوده را مورد تاکید قرار می‌دهد و در آیات و روایات و در رفتار و گفتار پیامبر و ائمه معصومین به کرات به آنها پرداخته شده است لذا باید با تمسک به آنها و در جهت ارتقاء سطح سلامت جامعه نسبت به آموزش جامعه و توصیه به ورزش همگانی انجام گیرد.
ص: 290
منابع و مآخذ:
1. قرآن کریم
2. صبوری؛ حسین. ورزش در اسلام. تهران. 1384
3. صبور اردوبادی، احمد، بهداشت اسلامی، جلد اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 1382
4. بی‌آزار شیرازی عبد الکریم، رساله نوین فقهی پزشکی بهداشت، جلد اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1384
5. علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، جلدهای دهم، سیزدهم، شانزدهم، هجدهم. 1380
6. آیت اله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، جلد چهارم. 1380
7. اصفهانی، محمد مهدی، آئین تندرستی، تهران: نشر تندیس، 1384
8. حیدری نراقی، علی محمد، نسخه‌های شفابخش، تهران: انتشارات مهدی نراقی، 1382
9. طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبی، تهران: انتشارات بی‌تا، 1380
10. سایت تبیانWWW .tebyan .ir
11. سایت آفتابWWW .aftab .ir
12. جایگاه و اهمیت ورزش در اسلام. نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری و معاونت دانشجویی و فرهنگی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی گیلان، 1384
13. حجّتی، سید محمد باقر. اسلام و تعلیم و تربیت. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 1382
ص: 291